Hoe rechts de onvrede het best wist te kanaliseren

Rechts denken, bestaat dat eigenlijk? Nederlandse politici - Mark Rutte voorop - presenteren zich graag als pragmatici die alleen maar doen wat het land nodig heeft. Nadat Nederland in de jaren zestig en zeventig ook in het buitenland naam kreeg als progressieve natie, een land van royale sociale zekerheid en van tolerantie tegenover homoseksuelen en culturele minderheden, leek de meer rechtse wind die hier met Pim Fortuyn ging waaien, vooral een logische correctie op de linkse consensus van de jaren daarvoor.

Bovendien lijken de denkers die je achter rechtse partijen, van de VVD tot het Forum voor Democratie, zou kunnen herkennen onderling zo verschillend, dat ze amper onder een kopje kunnen worden samengebracht. Wat hebben neoliberale aanhangers van het vrijemarktdenken gemeen met cultuurconservatieven?

Proefschrift

Meer dan je denkt, constateert socioloog en politicoloog Merijn Oudenampsen, die vorige week vrijdag in Tilburg promoveerde op de Nederlandse 'ruk naar rechts'. In zijn proefschrift onderzoekt hij de ideeën achter de revolte waarmee Pim Fortuyn de politiek binnenstormde, daarmee een rechtspopulisme in gang zettend dat met Geert Wilders en Thierry Baudet niet meer weg te denken valt uit Nederland.

Toch staat de opkomst van dat rechtspopulisme niet op zichzelf, constateert Oudenampsen. De middenpartijen maakten in de jaren negentig al een 'ruk naar rechts'. Binnen de PvdA kwam een conservatieve stroming op die zich verzette tegen de erfenis van de jaren zestig en die door toenmalig komisch duo Koot & Bie 'Nieuw Flinks' werd genoemd. Prominente CDA'ers verbonden zich aan de Edmund Burke Stichting, een platform voor conservatieve ideeën, en binnen de VVD woedde een interne strijd die de partij uiteindelijk onder Rutte in een conservatievere richting duwde.

Klasje van Bolkestein

Bovendien kreeg die 'ruk naar rechts' volgens Oudenampsen wel degelijk brandstof van ideeën, van artikelen, lezingen, boeken. Of het nou ging om de voordelen van de vrije markt of om de waarde van de eigen cultuur: achter al die ideeën zaten concrete filosofen, economen en politicologen. En toen de tijd er rijp voor was, zijn die ideeën - de ideeën van Samuel Huntington, Friedrich Hayek, Roger Scruton - in Nederland ook doelbewust verspreid.

Vooral VVD-coryfee Frits Bolkestein heeft daar actief aan bijgedragen, ontdekte Oudenampsen. Hij presenteerde Nederland een heel scala aan rechtse denkers, daarbij geholpen door het zogenaamde 'klasje van Bolkestein', dat veel van zijn teksten schreef - onder hen was ook de toen nog gematigde Geert Wilders. Bij het helpen verspreiden van die ideeën, heeft Bolkestein ook veel hulp gehad van journalist en columnist H.J. Schoo (1945-2007) die weekblad Elsevier omvormde tot een platform voor wat Oudenampsen 'Nieuw Rechts' noemt.

U onderscheidt grofweg drie politieke stromingen waar Nieuw Rechts uit put: neoliberalisme, neoconservatisme en conservatisme. Laten we beginnen bij het neoliberalisme. Daarbij denk je al snel aan de politiek van Margaret Thatcher en Ronald Reagan: de verzorgingsstaat kost teveel geld en de vakbonden hebben teveel macht. Hoe is dat idee Nederland binnengekomen?

"In Nederland kregen neoliberale ideeën pas in de jaren zeventig enige voet aan de grond, toen de invloed van John Keynes (1883-1946) afnam. Volgens Keynes verkeerde de overheid die de markt moest corrigeren en inperken zelf in een crisis. Maar de neoliberaal Friedrich Hayek (1899-1992), een Oostenrijkse econoom en filosoof die een verklaard tegenstander was van Keynes, leidde teveel staatsbemoeienis tot een totalitaire staat. Net als zijn geestverwant Milton Friedman beschouwde Hayek, die later de intellectuele goeroe werd van Reagan en Thatcher, de vrije markt als voorwaarde voor politieke vrijheid. Ook in Nederland kregen neoliberale ideeën in die tijd meer aanhang. Hayek werd Bolkesteins belangrijkste inspiratiebron, en Frans Rutten - van 1973 tot 1990 secretaris-generaal van economische zaken - liet zich sterk door Friedman inspireren.

"Dat krijgt zijn beslag tijdens het eerste kabinet Lubbers (1982-1986). Zelfs de PvdA wordt erdoor aangestoken. Begin jaren negentig houdt sociaaldemocraat Rick van der Ploeg bijvoorbeeld een inaugurele rede waarin de invloed van Hayek duidelijk doorklinkt: de huurbescherming moet op de schop en vakbonden zijn kartels geworden. In die jaren werd het beleid van flexibilisering, deregulering, privatisering en marktwerking in gang gezet.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

"Alleen vonden velen op de rechterflank de omslag niet radicaal genoeg. Mensen als rechtsfilosoof Andreas Kinneging, maar ook Bolkestein, Rutte en Wilders pleitten voor een radicalere afrekening met de erfenis van de jaren zestig. Tegenwoordig zie je dat radicale vrijemarktgeluid eerder bij de jonge garde. Yernaz Ramautarsing, nummer twee op de Amsterdamse lijst van Forum voor Democratie, zegt in een interview met de Volkskrant dat hij zich laat inspireren door Ayn Rand, een van de bekendste libertarische denkers. Ook Pim Fortuyn hield er destijds neo-liberale ideeën op na. Pas in 1994 komt hij met het boek 'De verweesde samenleving', waarin hij zich baseert op (neo)conservatieve ideeën."

Hoe heeft dat neoconservatieve idee van de 'verweesde samenleving' in Nederland zijn weg gevonden? Dat past toch slecht bij dat progressieve elan van de neoliberalen? Want als de samenleving verweesd is, als we ons niet meer thuis voelen in eigen land, dan moeten vooral niet nóg meer zekerheden op de schop.

"Voor Nederlanders klinkt dat inderdaad tegenstrijdig, maar de Amerikaanse conservatieven op wie Bolkestein en Fortuyn zich baseren, vinden de combinatie kapitalisme en conservatisme minder vreemd. Natuurlijk ligt er wel een spanning. Neoconservatieven willen terug naar een minder anonieme wereld met een traditionele moraal, terwijl je die hedonistische, anonieme wereld juist het gevolg zou kunnen noemen van ongebreideld kapitalisme en consumentisme. Een van de neoconservatieve denkers, Daniël Bell (1919-2011), noemt dat de culturele contradictie van het kapitalisme.

"Toch heeft Daniël Bell wel een oplossing, waarbij hij zich beroept op socioloog Max Weber. Die schreef dat het kapitalisme voortkwam uit de traditionele protestantse moraal van spaarzaamheid en zelfbeheersing. Volgens Bell moet je zulke traditionele waarden beschermen, anders sla je het fundament onder het kapitalisme weg. Op basis van die analyse stelde Bolkestein in 1995 dat de VVD haar vrijemarktpolitiek moest combineren met cultuurconservatisme - vooral gezien de cultuur-eroderende invloed van migranten.

"Dat cultuurconservatisme wordt ook geïnspireerd op Samuel Huntington, bekend van zijn these van de botsing der beschavingen. Zijn voorspelling dat de westerse wereld zich zou moeten voorbereiden op een strijd tegen extremisme uit de islamitische wereld, werd leidend in het integratiedebat. Zo verwijst Sybrand Buma in zijn veelbesproken H.J. Schoo-lezing heel expliciet naar Huntington. Maar ook in Paul Scheffers boek 'Land van Aankomst' is hij de meest geciteerde auteur."

Dan hebben we de derde poot van Nieuw Rechts, het eigenlijke conservatisme, nog niet gehad. De conservatief respecteert tradities en wil daar weinig aan veranderen. Maar past dat wel bij de Nederlandse identiteit? Wij zijn toch zo trots op ons vermogen tot veranderen, op het homohuwelijk en de gelijkheid van man en vrouw?

"Daar ligt inderdaad een probleem. Socioloog Jacques van Doorn noemde het Nederlandse conservatisme ooit 'een door progressieve aanwending van milieuvijandige besproeiingsmiddelen uitgeroeide moerasplant'. Toen Nederland in de jaren zestig en zeventig moderniseerde, veerde de elite in Nederland gewoon mee. In Engeland was dat wel anders, daar verzetten conservatieve filosofen als Roger Scruton zich met hand en tand tegen al die moderniseringen. Zulke Engelse conservatieven verdedigden een traditionele seksuele moraal en gezagsverhoudingen, en hadden vaak een wat aristocratisch profiel. Ze verzetten zich vooral tegen maakbaarheidsdenken. Al die pogingen om de mensheid te verbeteren hebben geen kans van slagen. Elk ingrijpen van de politiek leidt eigenlijk tot ongewenste bijwerkingen. In Nederland zag je die ideeën wel bij oud NRC-columnist J.L. Heldring (1917-2013). En tegenwoordig bij Baudet, die veel van Scruton heeft overgenomen.

"Toch is dat traditionelere conservatisme hier nooit erg populair geweest. Pim Fortuyn leende veel conservatieve ideeën, maar verdedigde toch de bevrijde seksuele moraal van de jaren zestig en zeventig. Des te opvallender dus, dat Thierry Baudet nu wél pleit voor traditionelere verhoudingen tussen mannen en vrouwen. Hij vertelt ook graag dat hij op jacht is geweest. In dat opzicht is hij radicaler conservatief dan zijn voorgangers uit de jaren negentig."

U hebt vooral de opkomst van rechts in de jaren negentig bestudeerd. Welke les valt daaruit te trekken?

"Dat achter de Fortuynrevolte een breder gedachtengoed schuilgaat. Voor links betekenden de jaren negentig misschien het einde der ideologieën, maar voor rechts niet. Dat was juist bezig met een ideologische herbronning.

"De Fortuynrevolte wordt vaak afgedaan als een logisch gevolg van grootschalige processen als globalisering, migratie, Europese eenwording. Mijn stelling is eerder dat conservatieve politici en intellectuelen de beste verhalenvertellers zijn geweest: zij wisten de onvrede het beste te kanaliseren. Door de focus te leggen op de ideeën achter de 'ruk naar rechts' in de Nederlandse politiek, laat ik zien dat er ruimte is voor het vertellen van een ander verhaal. Die fundamentele openheid is belangrijk in een democratie."

Merijn Oudenampsen: 'The conservative embrace of progressive values.'