Hoe IS een archeologische schat vond

"Even kijken: daar kwamen we vandaan, dus moeten we die tunnel hebben." Archeologe Layla Salih draait zich om in een ondergronds gewelfte, waar verschillende tunnels samenkomen die Islamitische Staat pal onder de Nabi Younes moskee in het Iraakse Mosul heeft gegraven.

De Nabi Younes moskee is gebouwd op het graf van Jonas (de profeet die werd opgegeten en uitgespuugd door een walvis, en in de Koran Younes heet). De moskee is een bedevaartsoord, maar IS vernielde het gebouw in 2014 nadat het de miljoenenstad Mosul in handen kreeg. De radicalen beschouwen een graf in een moskee als heiligschennis.

Tijdens de drie jaar durende bezetting van de stad sloeg IS aan het graven waarbij het de resten van een bijzonder Assyrisch paleis blootlegde, gebouwd in de zesde eeuw voor Christus. Inmiddels zijn de jihadisten weer verdreven uit Oost-Mosul, waar deze moskee bovenop een heuvel staat. De bijzondere moskee ligt nu in puin, als gevolg van geweld door IS en aanhoudende luchtaanvallen op de stad.

"In 1986 ontdekten Iraakse archeologen voorwerpen aan de voet van de heuvel," vertelt Salih, hoofd Erfgoed in Mosul. Daaronder waren enkele gevleugelde stieren met een mensenhoofd, een aanwijzing dat het hier ging om erfgoed uit de Assyrische oudheid. Maar omdat de religieuze autoriteiten verdere opgravingen onder het heiligdom niet toestonden, dekten de archeologen die in 2005 weer af.

Toen IS hier begon te graven kwamen de voorwerpen weer boven en werden ze verkocht. Het zelfverklaarde kalifaat haalde ook elders een deel van zijn inkomsten uit de verkoop van archeologisch erfgoed in bezet gebied. Tal van archeologische vindplaatsen, zoals Nimrud in Irak en Palmyra in Syrië, zijn leeggeroofd.

Niet alles is verloren

Wist IS dat hier wat te halen viel, toen ze deze moskee vernielden? De vondsten uit de jaren tachtig waren geen geheim, zegt archeologe Salih. "Er is over gepubliceerd, en buurtbewoners wisten ervan af. IS had veel plaatselijke leden." Toch denkt ze niet dat die kennis de reden was voor de vernieling van het Nabi Younis heiligdom: "In diezelfde tijd heeft IS veel andere gebouwen en objecten vernield vanwege haar verbod op het aanbidden van afgoden."

De tunnels zijn in totaal een kilometer lang, en op drie niveaus gegraven. Er staan nog enkele grote marmeren plateaus met figuren en gevleugelde stieren. "Die konden ze niet verwijderen zonder dat de tunnels zouden instorten", zegt Salih.

Niet alles is dus verloren gegaan en Salih heeft meer goed nieuws. In een huis in bevrijd Oost-Mosul zijn meer dan duizend voorwerpen aangetroffen. "Allemaal uit de Assyrische periode. Die moeten uit de tunnels komen. We vonden bijvoorbeeld potten en kruiken voor vloeistoffen en zaden."

Uit de manier waarop de vondsten in de kelder waren opgeslagen, maakt de archeologe op dat IS kennis in huis had. Daarom ook denkt ze dat het kostbaarste deel van de buit het land uit gesmokkeld is. "We weten dat hun smokkelaars vrij mochten rondreizen."

Neppe video's

Om bij de opsporing van het gestolen erfgoed te helpen, leidt Salih een team dat een inventarisatie maakt van verdwenen voorwerpen, bijvoorbeeld uit het Mosul Museum.

IS schokte de wereld met een video waarop eeuwenoude beelden daar met hamers vernield werden. "Die video's waren nep", zegt de archeologe stellig. "IS heeft meer gestolen dan kapotgeslagen. Alleen de grote stukken die niet verplaatst konden worden zijn vernield." Dat maakt ze op uit het puin: "Dat is te weinig voor de 150 voorwerpen uit de galerij plus de 1200 uit de voorraadruimtes. De rest kan nog ergens in Mosul zijn, of wordt ooit aangetroffen in Turkije of Syrië."

Salih en haar Iraakse collega's menen dat het ondergrondse paleis meer geheimen kan prijsgeven. "We hebben dringend buitenlandse expertise nodig om verder te graven." En dat heeft haast, want de religieuze autoriteiten willen de moskee herbouwen. "Dat kan nu niet, want dan storten de tunnels in onder het gewicht." Jammer, vindt Salih de bouwplannen: "Dit erfgoed is veel waardevoller dan de moskee."

Paleis van Sennacherib

Het paleis onder de Nabi Younes moskee is gebouwd door de Assyrische koning Sennacherib (705-681 voor Christus) en uitgebreid door diens zoon Esarhaddon (681-669 voor Christus). Daarvan is een groot deel vernield bij de Slag om Nineve (het hedendaagse Mosul) die in 612 voor Christus de val van het Assyrische Rijk inleidde. Sommige voorwerpen in het paleis zijn uniek, zoals een stenen beeld van een halfgodin die mensen besprenkelt met 'levenswater'.

De Britse professor archeologie Eleanor Robson verklaarde tegenover The Telegraph zoiets niet eerder in dit formaat te hebben gezien. "De objecten komen niet overeen met wat we verwachten dat daar beneden was, dus hebben vernielingen van IS ons in feite een geweldige vondst opgeleverd."