Hoe is de volgende crisis in de voedselveiligheid te voorkomen?

Tijdens de eiercrisis van vorig jaar hebben alle betrokkenen gefaald: toezichthouder NVWA, de politiek, de eierbedrijven zelf. Niemand had voldoende aandacht voor de voedselveiligheid. De commissie-Sorgdrager bracht gisteren een vernietigend rapport over de crisis uit. De gevolgen van deze nalatigheid zijn enorm. Sinds de ontdekking van het verboden bestrijdingsmiddel fipronil in eieren in de zomer van 2017 zijn 3,5 milljoen kippen gedood. De economische schade bedraagt zeker 70 miljoen euro.

Commissievoorzitter en oud-minister Winnie Sorgdrager is bezorgd over het gebrek aan bewustzijn van de eiersector en de NVWA. "Er zijn geen mensen doodgegaan of ziek geworden. In een ander geval kan dat natuurlijk wel."

DE TOEZICHTHOUDER

Ingrijpen van NVWA was te laat en chaotisch

De NVWA is gewaarschuwd, meerdere keren zelfs. De commissie reconstrueert zorgvuldig hoe de voedselwaakhond al in november 2016 wordt getipt over 'grootschalig gebruik van fipronil in kippenstallen ter bestrijding van bloedluis'. Ook de naam van de leverancier valt: Chickfriend uit Barneveld.

De toezichthouder ontvangt nog twee (anonieme) berichten over het illegale gebruik van dit middel, eind 2016 en begin 2017. Alle alarmbellen hadden moeten afgaan op het hoofdkantoor van de NVWA in Utrecht. Dat gebeurt niet.

Sorgdrager concludeert nu dat de toezichthouder destijds genoeg informatie had om direct op te treden tegen Chickfriend. In plaats daarvan komen de meldingen, 'na vele interne schakels', terecht bij de Inlichtingen- en Opsporingsdienst (IOD), die strafrechtelijk, en langdurig, onderzoek doet. Daardoor kan Chickfriend onbekommerd kippenstallen van bloedluis blijven bevrijden met behulp van het illegale fipronil.

Pas in juni 2017 schrikt de NVWA wakker. In België wordt fipronil bij een pluimveebedrijf ontdekt, het Nederlandse Chickfriend blijkt de leverancier. De toezichthouder komt alsnog in actie en begint met controles van bedrijven. Een aantal wordt geblokkeerd. Eieren worden vernietigd, kippen gedood.

Dan blijkt dat de NVWA, zoals Sorgdrager het noemt, 'niet is voorbereid op een dergelijke crisis'. Er is geen draaiboek beschikbaar. De communicatie met de eierbedrijven verloopt 'chaotisch'. De NVWA wil aanvankelijk ook niet spreken van een 'crisis', maar houdt het op een 'incident'. Op 22 juli gaat een persbericht de deur uit dat de onrust onder consumenten moet smoren: 'Er is geen direct gevaar voor de volksgezondheid.'

Anderhalve week later zegt de plaatsvervangend inspecteur-generaal van de voedselwaakhond in 'Nieuwsuur', tot verrassing van alles en iedereen: "Als iemand zegt: ik kan leven zonder een ei te eten tot zondag, zou ik het aanraden." Het is een uitspraak die, aldus Sorgdrager, 'door veel betrokkenen wordt omschreven als het moment waarop alles anders werd'.

De affaire escaleert. Zo weigeren Duitse supermarkten nog langer Nederlandse eieren af te nemen. Een getroffen boer zou later tegen de onderzoekscommissie zeggen dat in de sector 'complete paniek' uitbrak.

DE EIERSECTOR

Zelfregulering blijkt een wassen neus

Voedselveiligheid is primair de verantwoordelijkheid van de bedrijven zelf, daarover is Sorgdrager helder. De fipronilcrisis laat echter zien dat zij economische belangen voorrang geven.

Vanaf zomer 2016 laten honderden kippenboeren hun stallen behandelen met het 'wondermiddel' van Chickfriend. Niet iedereen hapt toe, sommige agrariërs zijn argwanend. Het middel werkt wel heel goed, eigenlijk te goed. En medewerkers van Chickfriend doen geheimzinnig over de bestanddelen van hun product. De boeren die onraad ruiken, merkt de commissie fijntjes op, trekken niet en masse aan de bel bij de NVWA.

De pluimveebedrijven zijn er zelf voor verantwoordelijk dat ze goede, gezonde eieren op de markt brengen. Sorgdrager toont aan dat de zelfregulering in de sector een wassen neus is. Particuliere bedrijven voeren de controles uit, die 'voornamelijk administratief' van aard zijn en van tevoren worden aangekondigd. Fipronil, aanwezig in honderden stallen, wordt nooit ontdekt.

DE POLITIEK

Kamer moet nadenken over toekomst NVWA

Edith Schippers keert in de zomer van 2017 vervroegd terug van vakantie. Samen met staatssecretaris Martijn van Dam (landbouw) moet de minister van volksgezondheid de crisis in goede banen leiden. Dat lukt nauwelijks. 'De ministeries hebben de impact onderschat', concludeert Sorgdrager.

Het kost veel moeite de juiste informatie op een rij te krijgen. Het gevolg is dat het kabinet brieven naar de Tweede Kamer stuurt die 'onvolledig' zijn en 'een vertekend beeld van de situatie' geven.

Zo schrijven de bewindslieden ten onrechte dat de NVWA destijds één 'anonieme tip' over fipronil had gekregen. In werkelijkheid waren het er meerdere. In de brief staat eveneens dat niet bekend was of de tipgever wist of er sprake was van kleinschalig of grootschalig gebruik van het middel. Ook dat klopt niet. De melder had het nadrukkelijk over 'grootschalig gebruik'.

Sorgdrager zou het 'eeuwig zonde' vinden als de discussie straks gaat over het onjuist informeren van de Kamer en eventuele consequenties daarvan. De politiek moet, vindt ze, nadenken over de toekomst van de NVWA, de waakhond die jaren speelbal is geweest van fusies en bezuinigingen, met weggelekte kennis tot gevolg. En er moet dringend een antwoord komen op de vraag: hoe is het mogelijk dat de veiligheid van het voedsel zo in het gedrang is?

Sorgdragers rapport komt hard aan in Den Haag

Het kabinet trekt zich de harde conclusies aan van de commissie die het eierschandaal van vorig jaar heeft onderzocht, schrijven minister Bruno Bruins van volksgezondheid en collega Carola Schouten van voedselkwaliteit aan de Tweede Kamer.

Wat dat precies betekent, zal moeten blijken in een nog te houden Kamerdebat over het rapport van de commissie onder leiding van Winnie Sorgdrager.

Partijen, van oppositie én coalitie, reageren geschrokken op de harde conclusies in het rapport. De SP wil dat de overheid de controle op het voedsel weer van de bedrijven overneemt. Kamerlid Futselaar vindt het 'onacceptabel' dat het kabinet de Kamer onvolledig heeft geïnformeerd.

Het CDA stelt vast dat de commissie 'hard uithaalt' naar overheid én bedrijfsleven. Dat moeten ze zich beide aantrekken, vindt CDA-Kamerlid Jaco Geurts.

Voedselveiligheid in de eiercrisis

November 2016 - De Nederlandse Voedsel- en waren Autoriteit NVWA ontvangt tip over stallen die werden schoongemaakt met fipronil, om bloedluis bij leghennen te bestrijden.

9 juni 2017 - Fipronil aangetroffen in een kippenbedrijf in België, dat zaken had gedaan met het Nederlandse bedrijf Chickfriend.

22 juli 2017 - Uit laboratoriumuitslagen blijkt dat ook bij zeven leghenbedrijven in Nederland fipronil is gebruikt. De bedrijven worden direct geblokkeerd.

30 juli 2017 - De NVWA blokkeert uit voorzorg tientallen pluimveebedrijven, omdat er in de eieren mogelijk fipronil zit.

31 juli 2017 - NVWA waarschuwt consumenten om eieren met een specifieke ei-code niet te eten wegens een te hoog gehalte aan fipronil.

10 augustus 2017 - Twee bestuurders van Chickfriend worden gearresteerd. Zij komen 11 oktober vrij. Meer landen blijken te zijn getroffen door de fipronilcrisis.

14 augustus 2017 - Supermarkten verkopen weer volop eieren. De fipronilbesmetting heeft in Nederland voor 65 tot 75 miljoen euro schade veroorzaakt, blijkt later.

24 augustus 2017 - De Tweede Kamer onderbreekt het reces om te debatteren over de crisis.

25 juni 2018 - De commissie-Sorgdrager concludeert in het rapport over de affaire dat de eiersector, maar ook de overheid voedselveiligheid niet hoog genoeg in het vaandel heeft.

Lees ook:

Duitsers vinden fipronil in Nederlandse eieren

In zes Duitse deelstaten zijn besmette eieren verkocht. Die zouden ook bij consumenten terecht zijn gekomen. De fipronilkwestie blijft Nederlandse pluimveehouders achtervolgen.

Het fipronil is uit het ei, maar de onzekerheid nog niet uit de boer

Zo'n achthonderd Nederlandse pluimveehouders werden dit jaar geraakt doordat hun eieren verontreinigd waren met bestrijdingsmiddel fipronil. De schade bedraagt zo'n 70 miljoen euro.

Boeren slepen NVWA voor de rechter vanwege fipronilcrisis

Boerenbelangenorganisatie LTO Nederland daagt de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit voor de rechter. De boeren vinden dat het optreden van de NVWA in de crisis rond met fipronil besmette eieren hen schade heeft berokkend.