Hoe innig blijft de samenwerking op links nu er kansen liggen om zaken te doen?

De partijleiders van PvdA, GroenLinks en SP ontmoeten elkaar zo nu en dan in De Poentjak, een knus en ouderwets ingerichte eettent op loopafstand van het Binnenhof. Den Haag telt tientallen Indonesische restaurants, maar Jesse Klaver is kieskeurig. De Poentjak is een begrip in de stad. Ook premier Mark Rutte mag er graag gasten mee naartoe nemen.

Aan tafel bespreekt Klaver met zijn collega’s Lodewijk Asscher en Lilian Marijnissen het politieke landschap en in het bijzonder hun gezamenlijke strategie. Ze willen spoedig een nieuwe bijeenkomst inplannen, de agenda laat zich raden: de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen.

De drie willen absoluut geen ‘links blok’ worden genoemd, wel zijn ze elkaar sinds de vorige Tweede Kamerverkiezingen nadrukkelijk gaan opzoeken. Links moest elkaar niet langer vliegen afvangen, maar meer gaan samenwerken en elkaar helpen waar het kan. SP, GroenLinks en PvdA dienden al gezamenlijke tegenbegrotingen in. Ze trekken met enige regelmaat samen op in debatten.

De vraag is of die eensgezindheid standhoudt nu links sinds de verkiezingen van vorige week in de positie is om zaken te doen met het kabinet. De kiezer heeft de drie partijen in ieder geval op geheel verschillende wijze beoordeeld.

Zure druiven

Voor de Socialistische Partij zijn de druiven meer dan zuur. De SP wilde van de verkiezingen een Rutte-referendum maken, maar de campagne mislukte hopeloos. De partij verloor in alle gemeenten stemmen en duikelt in de Eerste Kamer van 9 naar vermoedelijk 4 zetels. Daarmee is de SP terug op het niveau van 2003, nog vóór de hoogtijdagen van Jan Marijnissen. Vandaag, tijdens een partijraad, zal het verlies besproken worden. Tijdens de uitslagenavond in Den Haag kwam een hevig teleurgestelde Lilian Marijnissen nog niet verder dan: “Dit waren niet onze verkiezingen.”

Hoe anders was de sfeer zeventig kilometer verderop, in de binnenstad van Utrecht. Daar, in de stad waar eerder die week een dodelijke aanslag werd gepleegd, vierde GroenLinks op die avond een enigszins ingetogen overwinningsfeest. Dit waren namelijk wél de verkiezingen van Jesse Klaver. GroenLinks is nu de grootste partij in de provincies Groningen en Utrecht. Ook elders in het land is de winst substantieel. In de Eerste Kamer gloren negen zetels, meer dan ooit.

De Statenverkiezingen van 2019 waren klimaatverkiezingen, zo benadrukte Klaver die avond in zijn toespraak. Het heeft de partij naar ongekende hoogte gestuwd waardoor ze in één keer een factor van belang wordt in de senaat. Enkele weken geleden zei Klaver in een interview met deze krant dat GroenLinks ‘er niet is om rechts aan een meerderheid te helpen’. “De vraag is of de coalitie straks ónze plannen wil steunen.” En met de verkiezingsuitslag in handen deed de partijleider direct een ferme uitspraak. “GroenLinks krijgt in de senaat de sleutel in handen.”

Vrij schieten

De partij van Klaver mag de winst opeisen, een etentje in De Poentjak wordt niet onmiddellijk gezelliger. Het totale beeld voor de drie ‘traditionele’ linkse partijen is geenszins hoopgevend. Vergeleken bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen groeiden GroenLinks, PvdA en SP samen met slechts1 1 procent. In 2017 kwam het drietal samen op 23,9 procent van de stemmen, twee jaar later is dat licht gegroeid, naar 25,1. Opmerkelijk, in een tijd waarin alle drie de partijen in de oppositie zaten en vrij konden schieten op het kabinet.

Bovendien is de sfeer in de samenleving tijdens Rutte III niet bepaald in het nadeel van links. De coalitie flaterde met de afschaffing van de dividendbelasting, er waren grote manifestaties voor betere beloningen voor onderwijzers, zorgpersoneel en politieagenten, wat zich vertaalde in maatschappelijke kritiek op dit centrum-rechtse kabinet.

En recentelijk was er onrust over de stijgende energierekening, terwijl het kabinet bij monde van staatssecretaris Mona Keijzer nog zo had bezworen dat het allemaal wel meeviel. “Laten we de mensen niet bang maken”, zei ze, een uitspraak die als een boomerang terugkwam.

Vooral het nieuwe verlies van de SP is daarom zeer opmerkelijk, die partij hamert al jaren op betere lonen in de publieke sector, lagere lasten voor burgers en hogere belastingen voor het bedrijfsleven. Het partijkader is ervan overtuigd dat deze tijd meer dan ooit vraagt om socialistische antwoorden. De kiezer ziet het vooralsnog anders.

GroenLinks kijkt liever niet al te veel naar de strubbelingen van de andere linkse partners, de partij koestert het eigen succes. Sinds Jesse Klaver in 2015 aantrad als fractievoorzitter groeide GroenLinks uit tot de grootste partij op links. Het optimisme wordt versterkt door het succes van zusterpartijen elders in Europa. Waar de sociaal-democraten het overal moeilijk hebben, floreren de groenen.

Project 2021

De partijleiding bulkt van het zelfvertrouwen. Intern wordt gesproken over ‘Project 2021’. In dat jaar zijn de volgende Kamerverkiezingen, dat moet voor Klaver het moment worden dat de weg naar het Torentje openligt. Ambities kunnen hem niet worden ontzegd. Op 21-jarige leeftijd riep Klaver hardop dat hij leider van GroenLinks wilde worden. 35 jaar vindt hij een mooie leeftijd voor het premierschap. Meer dan 25 zetels bij de Kamerverkiezingen zou, denkt de partijtop, voldoende moeten zijn.

De derde linkse partij, de PvdA, heeft het uitspreken van grote ambities afgeleerd. De partij krabbelt op sinds de enorme klap die ze kreeg in 2017 (van 38 naar negen zetels). Het zelfvertrouwen komt langzaam terug. Binnen de fractie wordt gegniffeld nu de kranten ineens weer schrijven over een ‘machtspositie’ die de partij al dan niet verliest. Journalisten weten de wandelgangen van de sociaal-democraten weer te vinden. Nergens veranderen de verhoudingen zo snel als op het Binnenhof.

Maar de aanvankelijke opgetogenheid over de meevallende Provinciale Statenverkiezingen heeft inmiddels plaatsgemaakt voor lichte ongerustheid. Door de ondoorgrondelijke getrapte verkiezing voor de Eerste Kamer is de kans reëel dat de PvdA niet op zeven, maar op zes senaatszetels uitkomt. En dan kan de partij niet meer in haar eentje het kabinet aan een meerderheid van 38 zetels in de Eerste Kamer helpen.

Dat verandert de situatie, als er straks zaken worden gedaan. Rutte III zal waarschijnlijk met links in zee gaan. Deals met grote winnaar Forum voor Democratie zijn weinig realistisch aangezien Thierry Baudet deze week herhaalde dat eerst drie bewindslieden (Kasja Ollongren, Eric Wiebes en Mark Harbers) moeten aftreden voor met hem te praten valt. Alleen GroenLinks heeft nu zekerheid dat het in haar eentje akkoorden kan sluiten met de coalitie. Als de PvdA inderdaad op 6 zetels komt, dan kan Asscher pas samenwerken met Rutte als hij ook bijvoorbeeld de SP of de SGP aan zijn zijde heeft.

Dat maakt onderhandelen een stuk lastiger. Zeker omdat de SP na de Provinciale Statenverkiezingen een meer onversneden socialistisch geluid wil laten horen. In het verleden scoorde de partij vooral goed als ze hard oppositie voerde. De partijleiding ziet steeds grotere groepen in de samenleving die de ‘bestuurselite beu zijn’. Om die kiezers te lokken is de verleiding groot om een ouderwets ronkend tegengeluid te laten horen waarin weinig plaats is voor compromissen. Samenwerking met dit centrum-rechtse kabinet ligt dan niet voor hand.

Tijdens vorige etentjes in De Poen­tjak is ook een ander mogelijk scenario al voorbijgekomen, namelijk dat zowel de PvdA als GroenLinks genoeg zetels haalt om het kabinet meerderheden te verschaffen. Het risico is dan dat de partijen tegen elkaar uitgespeeld worden. De coalitiepartijen kunnen Klaver en Asscher steeds voorhouden dat de ander bereid is meer concessies te doen.

Opgebouwde vertrouwensband

Dankzij de opgebouwde vertrouwensband zullen Klaver en Asscher het zover niet laten komen, bezweren ze. En ze zullen elkaar successen gunnen. GroenLinks zal zich niet committeren aan het klimaatakkoord zónder dat de PvdA aan boord is. Voor andere plannen, over de arbeidsmarkt en de pensioenen, is de PvdA de voor de hand liggende partner van de coalitie. Het is geen toeval dat minister Wouter Koolmees (sociale zaken) woensdag bij Lodewijk Asscher op de koffie kwam. Maar de PvdA-leider zal rekening houden met wat GroenLinks en SP willen, klinkt het bij de PvdA.

De komende onderhandelingen zijn gelijk een test voor de toekomst. Asscher, Klaver en Marijnissen hebben weleens gedagdroomd over een toekomstig centrum-links kabinet. Te vaak moesten ze tandenknarsend toezien hoe de VVD en het CDA, soms aangevuld met D66, één front vormden. Als er een linkse partij mocht aanschuiven, dan verloor die partij steevast haar profiel én de volgende verkiezingen. Links weet: dat nooit meer.

Als er op zijn laatst in 2021 weer Tweede Kamerverkiezingen worden gehouden, dan wil links zich niet nog eens uit elkaar laten spelen. Sterker, dan hopen PvdA, SP en GroenLinks zelf in de positie te komen dat zij een of twee andere partijen binnenboord kunnen trekken. De uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen heeft de noodzaak daarvan versterkt: een volgend kabinet zal mogelijk uit vier of vijf partijen moeten bestaan.

Maar 2021 is nog ver, en voorlopig krijgt links als geheel weinig voor elkaar. Klaver mag premier willen worden, Asscher heeft die ambitie ook nooit laten varen. Als het herstel van de PvdA verder doorzet, dan hoopt Asscher met zijn regeerervaring het linkse alternatief voor Rutte te worden. Dan is het de vraag of het linkse niet-aanvalsverdrag in de campagne standhoudt.

Lees ook:

Rechts wint deze verkiezingen, maar links krijgt meer invloed

Populistisch rechts is groter dan ooit in de Nederlandse politiek, maar met GroenLinks als tweede winnaar van de Statenverkiezingen heeft het kabinet een alternatief ter linkerzijde.

Is het politiek riskant als links toch meer te zeggen krijgt?

Leidt het onherroepelijk tot nog meer onvrede, als links meer te zeggen krijgt - ondanks de enorme opmars van Forum voor Democratie?