Hoe het gendersterretje Duitsland splijt
Een glansrijke stap in de richting van een taal die niemand buitensluit? Of een idiote verminking van het Duits? Het 'gendersterretje' splijt Duitsland.
Van universiteitsblaadjes en pamfletten tot vacatures en reclameborden: het *-teken rukt op, vooral in Berlijn. Het 'gendersterretje' dient om niet alleen mannelijk en vrouwelijk maar alles ertussenin te benoemen, de trans- en interseksuelen. Dat levert dan Student*innen of Migrant*innen op. Er zijn mensen die het sterretje zelfs gebruiken als ze praten: ze spreken het uit door een minieme pauze in te lassen.
Komt nu de landelijke doorbraak? Op 8 juni buigt de Rat für Deutsche Rechtschreibung (vertaald: de raad voor Duitse spelling) zich over de praktijk van het gendern, zoals genderneutraal schrijven genoemd wordt. Mocht de raad het sterretje aanbevelen, dan belandt het waarschijnlijk in ambtelijke teksten, wetten, schoolboeken, andere landelijke kranten dan de linkse Tageszeitung (Taz) én - meest symbolisch - Duden. Dat woordenboek heeft een vergelijkbare status als de Dikke van Dale in Nederland.
Wat in Duden staat, is Duits: zo beleeft de doorsnee-Duitser dat. Het vooruitzicht dat het gendersterretje mogelijk ook in die canon komt, wekt de woede van tegenstanders. De spellingsraad overschrijdt een grens, zeggen zij: ze wordt een 'taalpolitie' die de ideologie van een groepje activisten aan iedereen oplegt.
Het gendersterretje is de twistappel in een bredere strijd over sekse en taal in Duitsland. Een greep uit recente controverses: moet er in het geboorteregister een extra hokje komen voor een 'derde geslacht', zoals het grondwettelijk hof in december bepaalde? En wat moet daar dan staan? Moet in het volkslied Vaterland vervangen worden door Heimatland en brüderlich door couragiert, zoals de 'gelijkstellings-afgevaardigde' van de regering in maart bepleitte? Moeten banken het mannelijke Kunde (klant) vervangen door Kundin als hun brieven aan een vrouw gericht zijn? Dat eist de 80-jarige Marlies Krämer van Sparkasse. Duitse rechters verwierpen haar eis maar ze stapt nu naar het Europese Gerechtshof.
De tekst gaat verder onder de afbeelding
En nu begeeft de spellingsraad zich in dit mijnenveld. "Het wordt onze eerste zitting over gender en taal", vertelt Sabine Krome, een van de veertig leden. De raad werd in 2005 opgericht ter vervanging van een kleiner comité van taalwetenschappers dat in de jaren negentig een spellingshervorming doorvoerde - befaamd omdat die grotendeels mislukte. Maatschappelijk draagvlak ontbrak. Journalisten en schrijvers verzetten zich, vooral tegen het voorstel de ringel-s af te schaffen. De raad leerde zijn lessen: aan tafel zitten nu niet alleen wetenschappers, maar ook docenten, journalisten en literatoren.
Dat maakt de kans op een nieuwe crisis gering, hoopt Krome. De raad gaat bovendien niet over één nacht ijs. "We moeten meebewegen met ontwikkelingen in de samenleving, dit is een thema waar we niet omheen kunnen. Maar taal is het belangrijkste middel dat mensen hebben om zich uit te drukken, je moet er heel voorzichtig mee omgaan. We staan nog maar aan het begin van onze bezinning en zullen politieke correctheid en leesbaarheid zorgvuldig tegen elkaar afwegen."
Zes jaar *
Het *-teken popte zo'n zes jaar geleden voor het eerst op in Duitse teksten. Het kwam uit de wereld van computers. Op internet wordt het in zoekopdrachten ingezet als joker. Het betekent 'alles'. Typ in Google de naam van een website met daarachter .* en je krijgt alle extensies te zien. In transgenderkringen in Berlijn begonnen mensen het in teksten toe te passen. Tot dan toe gebruikten progressieven andere schrijfwijzen, zoals de 'binnen-i': StundentInnen. Maar trans- en intergenders voelden zich daardoor buitengesloten.
De genderster toont hoe de discussie over gender en taal verschoven is, vertelt Susanne Günthner, germaniste aan de universiteit van Münster. In de jaren tachtig streden feministische taalkundigen vooral tegen het 'generische mannelijk', zoals dat heet: bij persoonsaanduidingen is het mannelijke voornaamwoord de norm, ook als vrouwen worden benoemd, of deel uitmaken van de aangesproken groep. Er kwamen tal van alternatieven: beide geslachten benoemen, al is dat omslachtig; de zin passief maken of een deelwoord gebruiken: Studierenden in plaats van Studenten. En de binnen-i. De universiteiten van Leipzig en Potsdam schakelden over op het 'generische vrouwelijk'.
De tekst gaat verder onder de afbeelding
Er bleef weerstand tegen. De binnen-i schopte het nooit tot de landelijke kranten of overheidsdocumenten. Eind jaren negentig was het vuur wel zo'n beetje uit dit soort discussies, vertelt Gütnher. Nieuw elan kwam door de queer studies met als bekendste vertegenwoordiger de Amerikaans filosofe Judith Buthler. 'Queer-denken' stelt de norm van heteroseksualiteit en de tweedeling man-vrouw zelf ter discussie. Er kwam meer gevoeligheid voor andere vormen van geslachtsbeleving. 'Feministische linguïstiek' werd 'genderlinguistiek', zegt Günthner, die er in 2012 een boek over schreef.
En voilà, rond die tijd verschijnt daar ook het sterretje. Hoog aan het progressieve firmament schoot het door een taalhandleiding uit 2014 van de werkgroep feministisch taalhandelen aan de Humboldt Universität in Berlijn. Günthner: "Die handleiding maakte furore. Daarna ging het snel. Andere hogescholen en universiteiten volgden met hun eigen richtlijnen voor gendergeschikt taalgebruik."
Gemeengoed
Het sterretje verspreidde zich in academische en links-activistische kringen, de partij De Groenen gebruikt het sinds 2015 standaard in haar teksten en in de kolommen van de Taz is het sterretje sinds twee jaar gemeengoed. Maar hoe wijd verspreid het buiten Berlijn en de academische wereld is? Günthner: "Als ik bij mijn verwanten in het Zwarte Woud ben, waar ik ben opgegroeid... Die hebben geen idee waar ik het over heb."
De ster is niet het enige queer-teken. Er zijn tientallen voorstellen met als belangrijkste concurrent voor het sterretje de zogeheten 'gendergap', een liggende streep: Professor_innen. Het sterretje lijkt te winnen. Waarschijnlijk omdat de liggende streep minder praktisch is (bij onderstreepte teksten zie je het niet) en vooral: velen ervaren het letterlijk als een 'gat', een leegte, een niet-zijn, vertelt Günthner, terwijl het asteriskje, dat zo dartel boven alle letters uitspringt, iets positiefs oproept.
Wow, wat een star
"Ik denk er glitter en glamour bij: wow, wat een star!" Lann Hornscheidt, een van de meest omstreden taalkundigen en genderonderzoekers van Duitsland, drinkt limonade op het terras van haar stamcafé in Berlijn-Kreuzberg en glimt. Hornscheidt schreef mee aan het taalhandboek van de Humboldt Universiteit dat het sterretje bekend maakte. Tot 2016 was ze professor aan die universiteit. 'Ze' klopt niet, want Hornscheidt noemt zich geslachtloos en wenst ook zo te worden aangesproken. Toen Hornscheidt voorstelde 'Profx' te worden genoemd, brak er een landelijke storm uit. "Duizenden haatmails... Maar tegenwind is niet erg, dan zit je op de goede weg."
Lann Hornscheidt snapt de weerstand. "Zulke voorstellen maken de samenleving nóg onzekerder dan ze al is over rolverdelingen. En het daagt een machtsstructuur en een geweldssysteem uit. Het is nog niet zo lang geleden hoor, dat transgenders gedwongen werden gesteriliseerd. Duitsland schafte het pas in 2011 af."
Schrijver Ulrich Greiner kan in het gendersterretje slechts een verminking van het Duits zien. "De strijd voor een gendergeschikte taal is een strijd tegen het Duits", schrijft hij in weekblad Die Zeit, die een hele editie aan het thema wijdt. Het is een onnodige strijd, betoogt hij, want het grammaticale geslacht is abstract en heeft met het lichamelijke geslacht niets van doen.
De tekst gaat verder onder de afbeelding
Dat is het belangrijkste argument van de critici: genderactivisten verwarren grammatica met biologie. De Berlijnse linguïst Peter Eisenberg, een van de felste tegenstanders, beschreef in de Süddeutsche Zeitung hoe in de Germaanse talen oorspronkelijk het mannelijk geslacht voor levende dingen en het neutrale voor niet-levende dingen werd gebruikt. Daar kwam het vrouwelijke bij, voor abstracte en collectieve zaken. Niks biologie, niks rolpatronen.
En, vervolgde hij, je kunt niet zomaar aan een schroefje van een taal draaien. "Net zo min als in de gentechniek kan men in een natuurlijke taal overzien wat er gebeurt als men ergens in het systeem ingrijpt." Gedetailleerd beschrijft hij naar welk moeras het gendern voert. "Wat te doen met bakkersleerling? Bäcker*innenauszubildende*r, willen we zoiets echt?"
Het grammatica-is-geen-biologie-argument weet niet alle wetenschappers te overtuigen. "De oorsprong doet er niet toe: in de beleving van de meeste mensen is die verbinding er wel, en daar gaat het om", zegt linguïst Horst Simon van de Freie Universität in Berlijn. Er zijn tal van studies die dat aantonen, zegt ook Gabriele Diewald van de universiteit van Hannover: bij mannelijke woorden hebben de meeste mensen mannelijke associaties. Op vacatures met alleen mannelijke woorden reageren minder vrouwen dan wanneer er ook vrouwelijke persoonsvormen in voorkomen.
Aan de andere kant, nuanceert Horst Simon: "Het is ook niet zo dat je de taal aanpast en hoera, de wereld is verbeterd. Kijk naar talen die geen grammaticaal geslacht kennen, zoals het Fins en het Turks. In Finland is het goed gesteld met de gelijkheid tussen man en vrouw, in Turkije niet. Wat is het verband met de taal? Ja, taal is belangrijk en er is een wisselwerking met de sociale werkelijkheid, maar die is complex."
Het gendersterretje kan ook een averechts effect hebben, zegt Simon. "Taal is een middel om je sociaal te positioneren en je af te grenzen van anderen: bij hen hoor ik niet. Wie het sterretje gebruikt, zegt: ik sta aan de goede kant, ik ben geen AfD'er." Dat kan de polarisatie vergroten. Het sterretje kan Duitsland nog verder splijten: stad versus platteland, progressief versus conservatief. "We zitten nu echt in een fase waarin twee groepen lijnrecht tegenover elkaar staan."
Dat merkte taalkundige Gabriele Diewald toen ze vorig jaar de Duden-handleiding 'Richtig Gendern' (juist omgaan met gender in de taal) schreef. "De vele, vele haatcommentaren die ik kreeg, die waren echt van een onderaards niveau. De rechtspopulisten willen geen debat over gelijkheid en rolpatronen en zeker niet over de vraag hoe je überhaupt over geslacht moet nadenken. Ze breiden hun conservatisme uit tot de taal en willen niets, maar dan ook niets, veranderen."
Terwijl ze wel moeten. Het Duitse grondwettelijke hof bepaalde in december dat de regering tot eind 2018 de tijd heeft om het 'derde geslacht' in het geboorteregister op te nemen en daar een goede vorm voor te vinden. Van de zomer kwam ook al het homohuwelijk door het parlement. "Dat zijn allemaal successen voor de trans- en intergenders en dat zet nog eens extra kwaad bloed bij de tegenstanders."
Of het sterretje Duden haalt en over dertig jaar nog bestaat - Susanne Günthner uit Münster durft er haar hand niet voor in het vuur te steken. Zijzelf, kind van 68'ers, houdt het voorlopig bij de oude vertrouwde binnen-i. "Daarmee is wat mij betreft iedereen bedoeld." De genderster is haar nog iets te experimenteel. "De weerstand ertegen is veel heftiger dan tegen vroegere feministische voorstellen, is mijn indruk."
Eerste stap
"Berlijn is natuurlijk een beetje het eldorado", lacht Lann Hornscheidt. "Maar ik zie het sterretje sinds een half jaar steeds vaker daarbuiten opduiken, vanochtend nog in een brochure van een landelijke bank. Dit is niet meer te stoppen, let maar op." Komt het in Duden, dan kunnen de gevolgen groot zijn: "Het kan mensen bewust maken dat ze personen altijd meteen door de lens van het geslacht man of vrouw waarnemen."
Het gendersterretje is maar een eerste stap, zegt Hornscheidt, die droomt van een maatschappij waarin gender 'zoiets als een hobby' is. Ze drinkt haar glas limonade leeg. "Zo van: Hoi, ik brei, speel volleybal en interesseer me voor vrouwelijkheid."
Lees ook: Genderneutraliteit: overdreven gedoe of heilzame ontwikkeling?
De genderdiscussie heeft zich verplaatst naar het hart van het publieke domein. Overdreven gedoe? ‘Zeker niet. Het gaat om de mens’, zei het Theologisch Elftal in augustus 2017.
