Hoe een Russische dictator te vertolken
De berichten spreken elkaar tegen. Gaat Leonardo DiCaprio nu wel of niet Poetin spelen in een film? De acteur noemt de rol in elk geval 'zeer interessant'. Stalin had destijds een vaste vertolker.
In het arbeiders- en boerenparadijs dat de Sovjet-Unie wilde zijn, had Mikheil Gelovani zijn afkomst niet mee. Hij stamde uit een hoogst verdacht kapitalistisch nest, een prinselijke familie om precies te zijn. Het had in de tumultueuze jaren tussen de communistische revolutie en het begin van de Tweede Wereldoorlog makkelijk zijn dood kunnen worden. Maar Gelovani, geboren in 1893, werd gered door zijn talent. Hij was een verdienstelijk acteur. Bovendien had hij wat gemeen met de grote leider Jozef Stalin: de mannen waren allebei geboren en getogen in Georgië en ze leken op elkaar.
Als begintwintiger had hij daar in 1913 zijn debuut gemaakt in een lokaal theatergezelschap. Al gauw was hij een gezien acteur in de theaters van de Georgische hoofdstad Tbilisi. Daarnaast schitterde hij op het witte doek in uiteenlopende films: boekverfilmingen, muzikale komedies en onverholen propaganda voor de revolutionaire zaak. Ook Gelovani's regiedebuut 'De macht van het kwaad' uit 1928 paste in dat plaatje.
De rol van zijn leven moest toen nog komen. In 1937 werd hij naar Moskou gehaald om in een stuk van regisseur Nijolai Pogodin Stalin te vertolken. De acterende Georgiër moet geweten hebben wat dat betekende. Gelovani speelde niet alleen een rol, hij speelde op dat moment ook met zijn leven. De binnenlandse terreur was juist op dat moment op zijn hoogtepunt. Zou Gelovani's spel Stalin niet bevallen, dan kon hij het middelpunt worden van een showproces of zomaar in het niets oplossen. Enkele schilders die de dictator hadden geportretteerd op een wijze die Stalin zelf weinig vleiend vond, hadden al de kogel gekregen.
Maar Gelovani slaagde voor zijn meesterproef en speelde de leider kort daarna nogmaals in de film 'Zij wilden vrede'. Stalin kon alleen maar tevreden zijn over deze versie van zichzelf. Hij zag zijn betere ik: een man die mysterie en rust uitstraalde, een stuk groter bovendien, zonder pokdalig gezicht.
Gelovani bleef gevraagd worden als Stalin. Er werd op nog wel meer manieren een loopje met de waarheid genomen in de tussen 1938 en 1953 uitgebrachte films waarin hij de rode tsaar neerzette. In 'De val van Berlijn' zit een scène waarin hij onder de klanken van een lofzang op zijn leiderschap in een smetteloos wit uniform uit een vliegtuig stapt in de Duitse hoofdstad, terwijl massa's soldaten en kort daarvoor bevrijde gevangenen zich verdringen. Stalin is toen echter nooit in Berlijn geweest.
En zo was er meer. In 'Het onvergetelijke jaar 1919' (uit 1952) speelde Gelovani Stalin die Sint-Petersburg op het nippertje wist te redden van een verovering door de Witten tijdens de burgeroorlog na de revolutie.
Gelovani deed wat van hem werd gevraagd. Hij kreeg er een geprivilegieerd leven voor terug waarvan andere Sovjetburgers alleen maar konden dromen. Vier keer won hij de Stalinprijs, dé staatsprijs op het gebied van wetenschap en cultuur. In 1950 werd hij uitgeroepen tot kunstenaar van het jaar.
Met Stalins overlijden op 5 maart 1953 raakte Gelovani's acteercarrière op een dood spoor. Voor andere rollen werd hij niet meer gevraagd. Hij was immers de verpersoonlijking van Stalin. Mocht hij nog hebben geloofd in nieuwe films of theaterstukken waarin hij de leider kon spelen, dan was dat voorbij na 25 februari 1956. Op die dag hield Nikita Chroesjtsjov een gedenkwaardige, geheime rede tijdens een besloten bijeenkomst op het twintigste congres van de communistische partij van de Sovjet-Unie.
In de vier uur durende toespraak noemde hij Stalin 'een wantrouwende en ziekelijk achterdochtige man' die de 'wreedste onderdrukking heeft mogelijk gemaakt van iedereen die het met hem oneens was'. En zelfs zonder alle wandaden die hij bij leven en welzijn op zijn conto had geschreven, was het in strijd met 'de geest van het marxisme-leninisme' om zo als bij de gangbare Stalinverering 'een persoon te verheerlijken en bovenmenselijke eigenschappen toe te dichten als ware hij een god'. Films met en over Stalin waren voltooid verleden tijd.
Gelovani stierf op het einde van datzelfde jaar, op 21 december 1956.
