Hitler was gek, noch origineel

Het is een stelling die heel wat mensen tegen de borst zou kunnen stuiten: het nazisme was geen uitbarsting van collectieve waanzin, het gevolg van een even unieke als onbegrijpelijke ideologie, maar een volstrekt rationeel te doorgronden politiek systeem.

Dat sommige overlevenden van de Shoah en hun familieleden zo'n stelling vinden getuigen van gebrek aan respect, pareert de Franse politieke filosoof Jean-Louis Vullierme dan ook meteen. "Wanneer je op de begrafenis bent van iemand die aan een vreselijke ziekte is gestorven, ben je daar niet om die ziekte, maar wel om die persoon en zijn lijden te herdenken", zegt hij. "Maar dat mag je er niet van weerhouden nadien onderzoek te doen naar die ziekte, zodat je misschien een geneesmiddel vindt. Dit is dus geen kwestie van gebrek aan respect. Het nazisme niet onderzoeken, dat zou pas verkeerd zijn."

In 'De spiegel van het Westen' toont Vullierme aan dat het nazisme voortkomt uit veel breder gedeelde ideeën uit het interbellum. Al doende legt hij de nationalistische, kolonialistische, messianistische, wetenschappelijk positivistische en antisemitische wortels bloot van de Duitse cultuur, maar ook die van de Amerikaanse, Britse en Franse.

De eugenetica die het volk van degeneratie diende te vrijwaren, werd in de VS trouwens ook ná de oorlog nog in de praktijk gebracht. Tussen 1907 en 1963 werden 64.000 gedwongen sterilisaties uitgevoerd bij 'krankzinnigen, idioten, imbecielen en epileptici'. Ook Hitlers Lebensraumproject kwam niet uit de lucht vallen: de manier waarop de Britten Azië, maar ook Ierland koloniseerden, vormde de blauwdruk voor zijn plannen.

En dat het nationalisme in vooroorlogs Europa en Amerika nog volstrekt niemand zorgen baarde, is volgens Vullierme ook veelzeggend. Het nazisme hield er geen uitzonderlijke ideeën op na, deels was de ideologie ook in andere landen bon ton. Het grote verschil was dat Hitler die ideeën op ongekend brute wijze in praktijk bracht.

"De nazi's waren echt geen stel irrationele gekken," beklemtoont Vullierme "Het nazisme was een perfect rationele ideologie die berustte op de nieuwste wetenschappelijke inzichten van die tijd. Hitler was een positivist, een aanhanger van August Comte. Een mens zit niet anders in elkaar dan de rest van het heelal, zei hij. Wil je weten wat hem drijft, dan moet je de fundamentele wet achter de geschiedenis ontdekken, en die hoeft niet ingewikkelder te zijn dan Newtons zwaartekrachtwet. Voor hem was die fundamentele wet die van de rassenstrijd.

Ons klinkt die visie irrationeel in de oren, maar voor de mensen die in de jaren 1920 leefden. was dat nog niet zo. Velen geloofden werkelijk dat de geschiedenis aangedreven werd door de strijd tussen de rassen. Dat was het uitgangspunt van de sociale wetenschappen, niet alleen in Duitsland, maar in heel het Westen."

U heeft ieder geschrift van Hitler bestudeerd en u bent tot de conclusie gekomen dat hij een atheïst was die zich helemaal niet aangesproken voelde door het oude anti-judaïsme. Waar kwam zijn Jodenhaat dan vandaan?
"Het anti-judaïsme dat zei dat de Joden verderfelijk waren omdat ze Jezus hadden gekruisigd liet Hitler volkomen koud. Hij vond dat argument gewoon onzin, zoals hij religie überhaupt onzin vond. Ook had aanvankelijk geen afkeer van elke Jood. We weten bijvoorbeeld dat hij dol was op zijn moeder, die op het eind van haar leven werd verzorgd door een Joodse dokter. Geen slecht woord heeft hij ooit over die man gezegd.

In 'Mein Kampf' beschrijft hij hoe hij toch antisemiet is geworden, als resultaat van een theoretisch denkproces. Hitler zag het Germaanse ras bedreigd door het Joodse, en wel op twee vlakken. Ten eerste merkte hij hoe in het machtige Amerika de wereld van de financiën praktisch volledig in handen was van de Joden. Dat had hij van Henri Ford opgepikt, de man achter het autoconcern, een van de grote Amerikaanse antisemieten, en voor de oorlog een goede vriend van Hitler. In Duitsland, destijds de belangrijkste Europese natie, meende hij hetzelfde te zien.

Daarnaast geloofde hij dat Rusland ten onder was gegaan in een revolutie die voor hem niets minder was dan een Joods complot. Hetzelfde stond te gebeuren in Oost-Europa en in Duitsland, dacht Hitler. Wilde hij daar iets aan doen, dan moest hij snel zijn, en radicaal, want zachte heelmeesters maken stinkende wonden.

De Joden waren bacteriën die uitgeroeid dienden te worden, tot het laatste exemplaar, anders zou de ziekte weer opflakkeren.

Hitler besefte ook dat niet iedereen sterk genoeg zou zijn om deze harde, maar noodzakelijk taak uit te voeren of zelfs maar te begrijpen. Daarom hield hij de theorie voor zichzelf en zijn getrouwen en probeerde hij haar niet uit te leggen aan het veel te emotionele volk. Daarom bleven de details van de uitroeiing verborgen. Wij nodigen de familie van de patiënt toch ook niet uit in de operatiekamer? De nazi's hadden en zware taak te volbrengen, dacht Hitler, want deze uitroeiing uitvoeren was nog veel moeilijker dan haar ondergaan."

Aan het West-Europese front liet Hitler zijn soldaten heel anders opereren dan in het 'Slavische' Oost-Europa. Dat had dus ook met zijn rassentheorie te maken?
"Natuurlijk. In het westen wilde Hitler in zo kort mogelijke tijd zoveel mogelijk territorium veroveren en de bevolking daarna inlijven in het Reich. Dat waren immers allemaal Germanen. Tijdens de bezetting werden door de Duitsers primair Joden en verzetslui vervolgd.

In Oost-Europa zagen we iets heel anders. Daar wilde Hitler zijn eigen kolonies stichten, zoals de Britten hun kolonies hadden in Afrika en Azië. "Wat India is voor de Britten, zal Rusland zijn voor de Duitsers", schreef hij. En net zoals de Amerikanen het westen niet hadden kunnen veroveren zonder de roodhuiden af te slachten, zouden er ook in het oosten veel slachtoffers vallen. Niet alleen moesten alle Joden eraan geloven, ook een groot deel van de plaatselijke bevolking moest het veld ruimen voor de Duitsers. In Oekraïne vielen vijf miljoen burgerslachtoffers. In het westen vocht Hitler dus een klassieke oorlog uit, terwijl hij in het oosten een 'Amerikaanse oorlog' uitvocht, zoals hij het noemde."

Hoe belangrijk was Amerika voor Hitler?
"Hij bewonderde niet alleen het kolonialisme van Jefferson, die aanzette tot het veroveren van het westen, maar hij wilde Duitsland ook vol Amerikaanse architectuur zetten. Volgens hem was ieder visionair politicus ook een architect. En die architect gaf niet alleen de wereld vorm, maar ook de mens.

Hitler was helemaal gegrepen door de eugenetica die toen heel populair was in Amerika en daar werd gezien als de wetenschap die veel lijden zou voorkomen. Er waren niet alleen eugenetische genootschappen in Amerika, maar ook in Frankrijk, Groot-Brittannië, Zweden, Duitsland en alle andere vooruitstrevende landen. De laatste eugenetische wet ter wereld is bij mijn weten pas afgeschaft in 1985: in het Zwitserse kanton Vaud werden tot dat jaar dwang-sterilisaties uitgevoerd op geestelijk gehandicapten.

In het interbellum was het volgens heel wat vooraanstaande wetenschappers en burgers een goede daad om een pasgeboren baby met een afwijking te vergassen. Het gas - om te verdoven - kwam uit de medische wereld. En nog voordat in Duitsland Joden werden vergast werd het gebruikt om Duitse gehandicapte kinderen te doden.

Ook in Amerika vonden deze praktijken plaats zonder veel weerstand, terwijl Duitse christenen er juist wél fel hun afkeer van lieten blijken. Maar aan die druk wilde Hitler niet toegeven, de toekomst van zijn land stond immers op het spel: als het vaderland de eugenetica niet zou omarmen en Amerika wel, zou het immers steeds verder achterop beginnen te lopen. Het Duitse volk zou degenereren en het Amerikaanse zou steeds fitter worden."

Hitler voerde dus vrij breed gedragen principes uit. Vandaar dat Amerika pas heel laat begreep wat zich daar afspeelde?
"Hitler werd politiek niet gezien als een abnormale man. Men vond hem brutaal, dat wel. Maar in Groot-Brittannië zagen veel politici wel iets in de alliantie met Hitler-Duitsland. Men noemde dat appeasement, maar dat is gewoon een andere naam voor een alliantie. Dat die uiteindelijk niet is doorgegaan. heeft veel met toeval te maken.

Toen premier Chamberlain in 1940 diende af te treden zag het er lang naar uit dat hij opgevolgd zou worden door Viscount Halifax, de bedenker van het appeasementbeleid en een vriend van Hitler. Uiteindelijk werd het Winston Churchill, een hevige tegenstander van Hitler. Zijn aanstelling als premier werd door velen dan ook als een dwaasheid beschouwd. Hij had een persoonlijke afkeer van Hitler, zei men, en daardoor zou hij het gevaar van het bolsjevisme uit het oog verliezen."

Waarom is het belangrijk te beseffen dat het nazisme geen irrationele uitspatting was?
"Als we het nazisme voorstellen als iets uitzonderlijks, een soort geestesziekte die Duitsland ongewild in haar macht kreeg, ontkennen we dat de wortels van die ideologie onder de grond nog voortwoekeren. Neem bijvoorbeeld het nationalisme. Dit stelt dat de mensheid verdeeld is in antagonistische groepen en dat het individu zijn identiteit te danken heeft aan zo'n groep die we dan vervolgens een natie noemen.

"Het nationalisme is een ziekte waarvan men precies het ontstaan kan aanduiden, en die zijn bloeipriode beleefde in de negentiende eeuw. Nationalisme is dus geen natuurlijk of noodzakelijk politiek gegeven. Fervent nationalisme is een ziekte, de ziekte die het verenigd Europa steeds meer bedreigt."

Verandert dit besef iets aan de manier waarop we naar de wereld kijken?
"Dat mag ik hopen. Sinds ik dit ben gaan inzien, breng ik mensen niet langer onder in abstracte groepen. Geen Joden of Arabieren meer dus. Bovendien ben ik gaan inzien dat er geen slechte mensen bestaan, maar alleen slechte daden. Ik heb het niet over het perfide IS, maar wel over de perfide daden van IS. Onze ideeën bepalen ons gedrag, en er zijn nu eenmaal goede en slechte ideeën.

Ik wil zoeken naar wat mensen verbindt. Neem bijvoorbeeld het islamisme. Het is goed te beseffen dat dat westerse wortels heeft. Ayatollah Khomeini heeft zelf toegegeven dat zijn invulling van een aantal shariawetten beïnvloed is door hetgeen hij aan de Sorbonne heeft geleerd. Daar kwam hij in contact met het werk van Frantz Fanon, die op zijn beurt een leerling was van Jean-Paul Sartre.

De islamistische kritiek op de westerse wereld is typisch voor het linkse, marxistische gedachtengoed dat toen aan de Sorbonne zo populair was. Wanneer we dit islamisme willen aanpakken, moeten we ons daarvan bewust zijn. Maar wat doen we? We zeggen dat islamisten barbaren zijn en gekken die alleen door bombardementen uitgeroeid kunnen worden.'

Hoe kunnen we onze eigen slechte ideeën tegengaan?
"Door bij onszelf te beginnen en te hopen dat goede ideeën even besmettelijk zijn als slechte. Dat is geen naïeve hoop: de ideeën van Jezus en Boeddha waren heel invloedrijk. En we moeten ons afvragen van welke beschaving wij deel willen uitmaken. Laten we de fouten uit het verleden niet herhalen. Denk eens terug aan wat er in de jaren dertig gebeurde met de Joden.

In 1938 riep de Amerikaanse president Roosevelt in het Franse Evian een conferentie bijeen die zich zou buigen over het vraagstuk van de Joodse vluchtelingen die weg wilden uit Duitsland. De nazi's stelden de 31 andere deelnemende landen voor hun Joden te kopen. De Fransen zeiden dat ze zelf al honderdduizenden Joden hadden. De Zwitsers opperden plaatsgebrek. De Canadezen wilden alleen boeren en de Australiërs merkten droogjes op dat ze geen last hadden van antisemitisme en dat ze dit ook niet wilden importeren.

De weigering van die landen betekende achteraf gezien dat ze medeplichtig waren aan een zware misdaad. Als de VS in 1938 alle bedreigde Joden hadden opgevangen had dit hun bevolking met 2 procent doen toenemen. Als wij vandaag alle 22,5 miljoen Syriërs zouden opnemen - in de verkeerde veronderstelling dat ze allemaal hierheen zouden willen komen natuurlijk - zou dit de bevolking van de EU met nog geen halve procent doen toenemen."

Jean-Louis Vullierme: De spiegel van het Westen (Miroir de l'Occident) vert. Manik Sarkar, De Bezige Bij, blz. 480 €34,90.

Rectificatie
De geïnterviewde Franse filosoof Jean-Louis Vullierme zegt in het interview dat als de EU alle 22 miljoen inwoners van Syrië zou opnemen, zij nog geen half procent van de EU-bevolking zouden uitmaken. Dat is niet juist: ze zouden ruim 4 procent van de iets meer dan 500 miljoen EU-ingezetenen vormen.