Historisch Enka valt stil

Het is merkwaardig stil in de productiehallen van Enka in het Gelderse Ede. De continu-spinnerij, de conerij, de twijnerij; lange rijen machines lijken te wachten tot de ploegen Italiaanse, Spaanse, Turkse, Marokkaanse en Nederlandse arbeiders terugkomen om weer aan het werk te gaan. De klossen met viscosegaren zitten hier en daar nog op de ontelbare spinpunten. De machines, sommige met houten onderdelen, roepen associaties op met voorbije tijden. Nergens digitale beeldschermen te bekennen en de aan- en uitschakelaars zijn nog echte knoppen en hendels: bestand tegen een flinke hengst of duw.

Toch werden hier tot september vorig jaar viscosegarens geproduceerd van topkwaliteit. De machines mochten dan oud zijn, sommige met hun zestig jaar bijna net zo oud als de fabriek, ze deden het nog prima. Hun lot is onverbiddelijk: bijna alles gaat naar de sloop. ,,Ja, er zit veel lood in en dat brengt geld op'', zegt Frans Hazes (50), voormalig wachtchef en de laatste van de productieafdeling die nog op de fabriek rondloopt. ,,Een klein deel van de machines gaat naar onze Duitse Enka-vestiging. Verder zijn er nog een paar aan een Bulgaarse fabriek verkocht.''

Hazes behoort tot de kleine ploeg van 27 Enka-medewerkers die is gebleven om de laatste zaken af te handelen tot de fabriek op 1 juli helemaal dichtgaat. Er zijn nog technici aanwezig, administratief personeel, een brandweerman en een portier die de toegang tot de karakteristieke fabriekspoort bewaakt. De algemeen directeur komt twee dagen in de week.

,,Ik heb net de koffiemachines schoongemaakt'', vertelt Hazes. ,,Personeel is daar niet meer voor. De kantine is dicht, we eten ons brood op de werkplek.''

Hazes, grijs haar en stevig postuur, was chef van het 'natte deel' van Enka: daar werd cellulose, dat uit hout wordt gewonnen, verwerkt tot dunne viscosedraden. In het 'droge deel' van de fabriek werden de draden tot sterke garens bewerkt. ,,Ik had veertig man personeel onder me, een hele verantwoordelijkheid'', zegt Hazes. ,,Als er iets mis dreigde te gaan of er was bijvoorbeeld een stroomstoring, sprong ik in, ook al was het midden in de nacht.''

Enka draaide 24 uur per dag door. ,,We werkten in ploegendienst. Zeven dagen werken en dan vijf dagen vrij. Alleen met Pasen, Pinksteren en kerst lag de productie stil.''

Hij loopt door de reusachtige gangen die het fabriekscomplex met elkaar verbinden. Gangen waar smalle rails doorheen lopen, voor het transport van grote bakken met garens. En waar nu containers staan met de gesorteerde onderdelen van gedemonteerde spinmachines.

Hazes passeert de zuurkelder met de vergeelde bassins, die lijken op langwerpige betegelde zwembaden, waar vroeger het spinzuur in werd bewaard. Het zuur ging in de spinmachines een reactie aan met de cellulose en werd zo viscosedraad. Erboven hangen grote afzuigbuizen, die de dampen wegvoerden. Aan de muur hangen nog oogdouches en gasmaskers. Buiten, langs wegen met namen als 'zoutstraat' en 'spinnerijpad', hangen ook douches aan de muur. ,,Kijk, daarboven lopen leidingen met 98 procent zwavelzuur'', wijst Hazes. ,,Er is weleens een leiding geknapt. Twee collega's van me zijn ernstig verbrand.''

Hij stopt in de deuropening van een van de grootste hallen op het terrein met de zo karakteristieke schuine shed-daken waardoor er licht binnenvalt. ,,Dit was een prachtafdeling'', zegt hij. ,,De oude spoelenspinnerij.'' De hal van 100 bij 125 meter is vrijwel leeg. ,,Hier stonden 123 spinmachines'', zegt Hazes. ,,Iedere dag liep ik mijn rondes. Hier werd ontzettend hard gewerkt. De spoelen garens werden hier van de machines afgehaald voor de nabewerking, zoals wassen, bleken en scheren. Dat deden de boksers, zo noemden wij ze. In tien minuten losten twee man een hele machine met 192 spinpunten. Iedere spoel woog een kilo. Het kostte minstens een jaar om zo snel te worden, het waren echte vaklui.''

Hazes vindt het nog steeds moeilijk om de hal zo te zien, met resten van de machines nog in de vloer. ,,We hebben het hier zo naar ons zin gehad. Het was een hechte gemeenschap, mensen hielpen elkaar. De fabriek was ons tweede thuis, hier lag je hart.''

Hazes ,,had de eer'' om op 30 september de laatste spinmachine stil te zetten. ,,Om 4.20 uur'', herinnert hij zich. ,,Dat was een zware nacht. Je stopt tachtig jaar bedrijf.''

Hij kan het, net als veel oud-Enka werknemers, moeilijk verkroppen dat de fabriek dicht moest. Het bedrijf heeft een roemruchte geschiedenis en werd in 1922 geopend als tweede Enka-fabriek na de vestiging in Arnhem. Enka staat voor Nederlandse Kunstzijdefabriek en was een van de kroonjuwelen van de Nederlandse textielindustrie. In de hoogtijdagen stonden er 5200 mensen op de loonlijst (1929).

Eind vorige eeuw kreeg het bedrijf het steeds moeilijker. De concurrentie uit lagelonenlanden in Oost-Europa en Azië was moordend. Bovendien werden er goedkope alternatieven voor viscosegaren ontwikkeld: acryl en polyester. Een deel van de markt viel daardoor weg en er volgde een prijzenslag tussen de overgebleven viscosefabrikanten. Enka dook herhaaldelijk in het rood.

Op 13 mei 2002 werd een einde gemaakt aan de slepende onzekerheid van de werknemers. Enka Ede moest dicht en alle 550 werknemers werden ontslagen. De beslissing kwam hard aan maar was voor velen ook een opluchting. Sinds moederbedrijf Akzo Nobel zijn slecht lopende vezeldivisie in 1998 verzelfstandigde tot Acordis, waren er al verschillende ontslagrondes geweest. ,,We wisten dat het slecht ging met de fabriek'', zegt Hazes. ,,Iedere keer werden er ploegjes mensen weggestuurd. Nu kregen we tenminste duidelijkheid: we waren allemaal de klos.''

Maar de nasmaak is bitter. Het personeel heeft hard moeten vechten voor een sociaal plan. En het steekt dat de beslissing om Enka te sluiten, is genomen juist nu de meerderheid van de aandelen in handen is van de Engelse investeringsmaatschappij CVC. Dat kocht Acordis in 1999 van Akzo Nobel. Het goedlopende Acordis-onderdeel Twaron werd door CVC doorverkocht, Enka bleef achter.

,,CVC is maar op één ding uit en dat is winst, winst en nog eens winst'', zegt Hans Emaus (53), werkvoorbereider van de technische dienst van Enka. ,,Het bedrijf koopt bedrijven op en verkoopt de goedlopende onderdelen. De rest laten ze kapotgaan als het niet genoeg oplevert.''

Emaus zit in een kantoor ergens boven de hallen waar vroeger de garens werden gewassen en gehard. De belendende koffiekamer is leeg, zijn kantoor ziet er aangenaam levendig uit. ,,Ik ben hier nog vier dagen in de week'', zegt Emaus, die verantwoordelijk is voor het uitschakelen van de elektriciteit op het terrein. ,,Als de slopers komen, willen die natuurlijk geen vonken over zich heen.''

Emaus heeft nog drie collega's van de technische dienst over. Dat waren er een jaar geleden nog vierentwintig. ,,Dat is bepaald niet leuk'', zegt hij. ,,Ik ben iets aan het afbreken waar ik dertig jaar met plezier heb gewerkt.''

Net als Hazes en vele andere collega's heeft hij moeite met de redenen voor de sluiting van de fabriek. ,,Waarom is Ede gesloten en niet de Enka in Duitsland. Wij maakten hier topkwaliteit.''

Emaus weet het antwoord wel. ,,Dit terrein is 42 hectare peperdure bouwgrond. Die Duitse fabrieken liggen ergens in de bossen waar ze een stuk minder voor krijgen.''

Bouwer Amstelland wil op het terrein woningen bouwen. Maar de verkoop is nog niet rond, vertelt algemeen directeur Jelle Mulder van Enka in zijn vergaderkamer in het statige pand naast de fabriekspoort. ,,We hopen van de provincie een vergunning te krijgen voor sanering van de bodem. Er zit hier nogal wat in de grond, zoals zink en sulfaat. Dat kan alleen als alle gebouwen worden gesloopt. Maar nu heeft een voorbijganger bedacht dat dit een monument moet worden. De Raad voor Cultuur en de gemeenteraad Ede moeten daar nog over beslissen. Maar als het een monument wordt, kunnen wij het niet verkopen. Dan trekken wij het hek dicht en saneren we de grond niet. Dit terrein wordt dan een industriële ruïne.''

Mulder loopt naar buiten. In de hal passeert hij honderden foto's van oud-Enka-werknemers. ,,Er is laatst een reünie geweest'', zegt Mulder. ,,Mooie foto's.''

De meeste gebouwen op het fabrieksterrein kunnen gesloopt worden, vindt hij. ,,Kijk, een monument'', grijnst hij ironisch terwijl hij op een vervallen huisje wijst. ,,Wat mij betreft blijft de poort bewaard en misschien nog wat andere delen. Maar wat moet je met die grote hallen?''.

Mulder koerst richting de hal waar vroeger de Enka-sponzen werden gemaakt. Het dak lekt. Mulder: ,,Die bekende shed-daken, noem ik eerder shit-daken. Het is totaal vervallen. Misschien ben ik iets te nuchter. Dat bankje en fonteintje voor de fabriek (in 1947 geschonken door de Eder bevolking) kun je toch ook in het gemeenteplantsoen zetten?''

Ook Emaus en Hazes zijn nuchter. ,,Van mij hoeft het geen monument te worden'', zegt wachtchef Hazes. ,,Zet hier woningen neer voor de lagere inkomens. Dan maak je een heleboel mensen blij.''

Alles bewaren is misplaatste nostalgie, vindt elektricien Emaus. ,,Restauratie is onbetaalbaar. Waarom zou je ook, we halen er niks meer mee terug.''

Beide Enka-veteranen hebben een andere baan gevonden. Hazes kan aan de slag als wachtchef bij Colbond in Arnhem, dat synthetische producten maakt. Emaus wordt werkvoorbereider bij Diosynth in Oss, producent van grondstoffen voor medicijnen.

Tot die tijd helpt Hazes bij het schoonspoelen van de leidingen, waar chemische stoffen door hebben gelopen. ,,Dat doen we met stoom. We moeten ze schoon opleveren.'' Af en toe leidt hij oud-werknemers rond die nog afscheid willen nemen.

Emaus sluit de energiestations op het terrein. ,,We halen de bekabeling los, zekeringen eruit, dat soort dingen. Dat is veel uitzoekwerk, we hebben hier een hoogspanningsverdeelnet van tienduizend kilovolt.''

Ook Mulder pakt binnenkort zijn biezen: ,,Op 1 april gaan de kachels uit en stopt de stoomtoevoer. Per half mei gaan de computers uit de lucht. Op 1 juli zijn we allemaal vertrokken, op wat bewakers na.''