Het referendum deugt van geen kant
Het voordeel van het Oekraïne-referendum komende woensdag is dat het scherp alle onzuiverheden van dit instrument in beeld brengt. Dat is van belang nu de Tweede en Eerste Kamer nog een finaal besluit moeten nemen over invoering van een beslissend referendum, dat voor het raadgevende referendum in de plaats moet komen.
Sommige partijen hebben daarop feitelijk al een voorschot genomen door de uitkomst van het raadgevend referendum over samenwerking tussen de EU en Oekraïne bij voorbaat als bindend te aanvaarden. Gek genoeg is daar ook het CDA bij, dat tegen alle soorten referenda is en te zijner tijd tegen het beslissend referendum zal stemmen. Eerder heb ik dat aangeduid als een pesterijtje jegens de voorstanders van referenda, maar het is natuurlijk onzuiver.
Als partijen (CDA en PvdA) nu al het raadgevende, dus adviserende, referendum als bindend gaan behandelen, maakt het niet meer uit of dat verstrekkende type referendum er komt. De verandering van de Grondwet, die met recht en reden omslachtig is, kan dan achterwege blijven. Terugkijkend op de gang van zaken zou dan straks kunnen worden vastgesteld dat de anomalie van het referendum op een achternamiddag het bestel van de representatieve democratie in is gerommeld.
Geen spelletjes
Zeker nu het raadgevend referendum voor het eerst wordt ingezet, moeten partijen in de Tweede Kamer zich consistent en consequent opstellen en geen spelletjes spelen. Dit geldt eens te meer nu de initiatiefnemers van het Oekraïne-referendum, het Burgercomité EU, donderdag tegenover het liberale avondblad verklaarden dat Oekraïne hen 'natuurlijk niets kan schelen'.
Hun echte doel is onttakeling van de Europese Unie en uittreding van Nederland uit de EU. Zolang een Nexit nog niet mogelijk is, grijpen zij naar hun zeggen 'alle mogelijkheden aan om de relatie tussen Nederland en de EU onder spanning te zetten'. Het associatieverdrag tussen EU en Oekraïne diende zich simpelweg als eerste mogelijkheid aan, nadat op 1 juli vorig jaar de referendumwet van kracht werd.
Staatsrechtelijk is het niet relevant wat de motieven van de initiatiefnemers en straks de kiezers zijn, het gaat om de uitkomst. Maar als je burgers mobiliseert om een referendum en daarmee een breed publiek debat uit te lokken, moet je wel helder zijn over je politieke doel. In dit geval is onzuivere koffie geschonken, waarmee een algemeen bezwaar tegen referenda is bevestigd: het gaat niet waarover het gaat.
De koffie is niet alleen onzuiver, maar ook nog ranzig. De initiatiefnemers zeggen te handelen uit bezorgdheid over de democratische legitimiteit van de Europese Unie, maar ontzien zich niet de ontwikkeling van Oekraïne naar een democratische rechtsstaat daaraan op te offeren. Met hun uitspraak dat zij 'tegen het Nederlandse parlement' zijn, onderstrepen zij in dubbel opzicht de anomalie van het referendum.
Breekijzer en ontregelaar
Nederland heeft geen referendumtraditie, ondanks eerste aanzetten onder de Bataafse republiek (1795-1801), en dat geeft dit instrument in deze tijd bijna als vanzelf het karakter van een politiek breekijzer voor nieuwkomers; de SDAP in het begin, D66 en SP later in de 20ste eeuw, de PVV nu. Senator Sörensen van de PVV liet daarover geen twijfel bestaan in het debat twee jaar geleden. Voor zijn partij is het doel 'het breken van de macht van de politieke elite en die macht terugbrengen waar die hoort: bij de bevolking'.
In een eerdere column heb ik gepoogd aan te tonen hoe illusoir dat laatste is. Mocht bij een opkomst van net boven de vereiste 30 procent een minieme meerderheid 'nee' zeggen, dan houdt dat in dat ongeveer twee miljoen burgers de door negen miljoen burgers gekozen Tweede Kamer overstemmen. Bovendien, zou de verliezende 49,9 procent dan niet meer tot het volk behoren?
Wie meent dat het democratische ideaal van beslissende volksinvloed in zo'n geval dichterbij is gekomen, mag het zeggen. Het kan zijn dat referenda het publieke debat over controversiële kwesties verlevendigen. Daar zit een toevoegende waarde, mits de burgers serieus worden genomen en op basis van zuivere argumenten een keuze wordt geboden.
Nu heeft het referendum vooral het karakter van breekijzer en ontregelaar en moeten burgers er rekening mee houden dat zij ongewild voor een politiek karretje worden gespannen. In het perspectief van machtsstrijd gaat het dus helemaal niet om versterking van de volksinvloed. Integendeel, een stel kleine geesten poogt de burgers te misleiden en te misbruiken.
