Het professorenproza van Hegel is wél mooi

Wat beweegt iemand om uitgerekend Hegel te vertalen? Duitsland heeft auteurs voortgebracht (Goethe, Thomas Mann) die behoren tot de grootsten aller tijden. Desondanks heeft vertaler Willem Visser zich de afgelopen maanden gestort op iemand die de reputatie heeft een van de ontoegankelijkste denkers ooit te zijn.

Inmiddels zit het werk erop en ligt 'Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie' in de winkel. De uitgever prijst dit werk uit 1807 van Hegel (1770-1831) aan als 'een absolute klassieker in het denken over moraal, wet en staat'. Het staat buiten kijf dat het hier om een canonieke tekst gaat, maar zo zijn er meer titels. Dat verklaart dus nog niet waarom Visser juist deze klus op zich heeft genomen.

"Ik vond het een uitdaging", licht hij toe in een gesprek. "En als vertaler heb ik inmiddels een voorgeschiedenis. Eerder had ik van Hegel al de 'Fenomenologie van de geest' vertaald. En eind vorige eeuw was ik, samen met Jabik Veenbaas, begonnen aan het werk van Immanuel Kant, ook geen makkelijke auteur."

U heeft dus een voorkeur voor onleesbare Duitsers.
"Zo zou ik het niet willen stellen. Het taaleigene van Hegel is bar, zeker in de 'Fenomenologie', die hij heel snel heeft geschreven. Wel denk ik te kunnen stellen dat ik inmiddels beschik over enige ervaring in het vertalen van dit soort teksten."

Hoe komt het dat Duitse filosofen al 200 jaar zo ontoegankelijk schrijven?
"Dat komt door Kant. Hij introduceerde het professorenproza dat school zou maken. Zijn beroemdste boek, 'Kritiek van de zuivere rede' uit 1781, is gesteld in een taal die erg afwijkt van het gangbare Duits, zowel dat van toen als van nu. Dat komt doordat Kant aanvankelijk alles in het Latijn deed: college geven, schrijven. Dan komt in de tweede helft van de 18de eeuw de Verlichting op. Voortaan is het de bedoeling dat schrijven in de moedertaal gebeurt. Dat deed Kant ook, maar in zijn hoofd had hij nog steeds het Latijn. En dat vertaalde hij naar het Duits. Dus als je bij hem 'so fern' leest, weet je dat hij het Latijnse 'quatenus' in zijn hoofd heeft. Tot op de dag van vandaag is het onder Duitse professoren usance om te schrijven in hoofdzinnen en vele bijzinnen, lees maar een boek van Jürgen Habermas of Theodor Adorno. En in die traditie van het professorenproza staat ook Hegel."

Kunt u dan toch nog genieten van Hegel?
"De aantrekkingskracht is te herleiden tot de architectuur van zijn werk. Dat geldt ook voor de 'Rechtsfilosofie'. Het boek heeft een heel strakke compositie. In de ontwikkeling van het denken is volgens Hegel een drieslag werkzaam, die je ook terugziet in de wereldgeschiedenis. Die opzet is briljant, wat je er inhoudelijk ook van vindt. Hegel wilde een begrippenapparaat ontwikkelen in termen waardoor de hele kosmos begrepen kon worden. Dat grenst aan hoogmoed, maar tegelijk kan ik het systematische grondplan enorm bewonderen. Je kunt zijn werk vergelijken met een symfonie, die ook uit delen met een hechte structuur is opgebouwd. Een begin, een middenstuk, een finale: dat zie je ook terug bij Hegel."

Op een zeker moment besluit u een vertaalklus als die van de 'Rechtsfilosofie' aan te nemen. En dan?
"Vertalen doe ik in fasen. Het begint natuurlijk met het lezen van de tekst zelf. Daarna ga ik er dingen omheen lezen, filosofiegeschiedenissen, inleidingen. Langzaam ontstaat er een indruk van de opbouw en de structuur. Vervolgens kijk ik welke vertalingen er beschikbaar zijn. Als je verstandig bent, ga je niet het wiel opnieuw uitvinden. Ik heb het voordeel dat ik het Russisch beheers. In Rusland is zowat de hele Duitse filosofie vanaf Kant vertaald, en dus ook Hegel. Die aandacht is begrijpelijk, aangezien Karl Marx, de vader van het communisme, ook putte uit die bronnen. Vervolgens begint het echte vertaalwerk. Je leest een zin en als die moeilijkheden oplevert, ga je bij collega's kijken. En uiteindelijk is het gewoon een kwestie van discipline."

Hoe ziet discipline er in de praktijk uit?
"Vier pagina's per dag... en daarna fluitend de straat op. Een normaal boek gaat veel sneller."

Wat is een normaal boek?
"Vrijwel alles wat van de levenskunstfilosoofWilhelm Schmid in het Nederlands verkrijgbaar is, heb ik vertaald. Dat schrijf je zo op, het is vertalen om den brode. Daarmee haal ik zo'n acht, negen pagina's per dag, soms tien."

Waarin ligt de moeilijkheid van het vertalen van Hegel?
"Het is lastig om in zijn werk een bepaalde muzikaliteit te leggen. De zinnen moeten lopen, zodat de lezer er een intonatie in herkent. Misschien kun je het zo zien: je beschikt weliswaar over de partituur, maar die is moeilijk tot zingen te brengen. Hegel kon wel componeren in die zin dat hem met zijn filosofie een hechte structuur voor ogen stond. Maar over de muziek maakte hij zich minder zorgen."

Is dat ook de reden waarom Hegel van die lange zinnen schrijft vol moeilijke woorden?
"Er staan geen moeilijke woorden in!"

In paragraaf 158 schrijft Hegel: 'De familie, als de onmiddellijke substantialiteit van de geest, heeft als bepaling de zichzelf voelende eenheid van de geest, de liefde.' Dat vind ik ingewikkeld.
"Het komt erop neer dat binnen het gezin uitsluitend de liefde de onderlinge verhoudingen bepaalt. Je moet weten dat dit destijds nog helemaal niet vanzelfsprekend was. In grote delen van West-Europa was de Romeinse familia nog het model. Natuurlijk werden daartoe de vader, moeder en kinderen gerekend, maar ook de slaven en het vee. Met liefde had het gezin in het oude Rome weinig te maken, het was primair een economische eenheid."

Op deze manier is het kraakhelder. Had Hegel het dan niet zo kunnen zeggen?
"Hij kan niet op een zeker moment zeggen: substantialiteit en geest? Zoek het maar uit! We hebben het hier over een metafysisch systeem met een bijbehorend begrippenapparaat. Alles moet hij in die taal met dat heel eigen idioom uitdrukken. Zo werkt het systeem. Daar is niets aan te doen."

Toch kon Hegel wel degelijk schrijven. Zo typeert hij de filosofie als de uil van Minerva die zijn vlucht pas bij het invallen van de schemer begint.
"Dat is een prachtig beeld uit het voorwoord. Maar eigenlijk is het hele voorwoord mooi, zowel qua taal als melodie. Ook de voetnoten zijn trouwens vaak heel leesbaar. Daarin vecht Hegel zijn ruzies uit, onder meer met Karl Ludwig von Haller. Deze jurist was een reactionair, met een hang naar nostalgie, die zich verzette tegen de onvermijdelijke loop van de geschiedenis. Ineens hoor je iemand die echt boos is. Dan is Hegel iemand met een heel duidelijke mening, in plaats van een instrument van de wereldgeest die tot zelfverwerkelijking komt. Hij blijkt een mens van vlees en bloed."

Wat behelst Hegels filosofie?
In zijn boek 'Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie' zet Georg Wilhelm Friedrich Hegel zijn rechts- en politieke filosofie uiteen. Een belangrijk onderscheid dat Hegel maakt, is dat tussen moraliteit en zedelijkheid. Onder de eerste verstaat hij het recht dat een persoon zelf kan doen gelden, onder de tweede het recht van de gemeenschap ten aanzien van die persoon.

Binnen de 'zedelijkheid' onderscheidt hij drie gebieden. Ten eerste het gezin, dat bepaald wordt door liefde. Vervolgens de burgerlijke maatschappij, waar relaties tussen personen bepaald worden door behoeftes. Zo komen organisatiestructuren tot stand, zoals de standen en de economische corporaties. Tot slot is daar de staat. Deze wordt bepaald door zeden, wetten en morele beginselen.

G.W.F. Hegel: Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie. Vertaald door Willem Visser. Uitgeverij Boom, 450 blz, € 45