Het Kosovotribunaal: een laatste poging tot gerechtigheid

Ze werden geslagen met stokken, kregen geen eten en drinken, en konden het geschreeuw horen van gevangenen die in de andere cellen gemarteld werden. In een verlaten fabriek in de buitenwijk van het Albanese stadje Kukës hield het Kosovaarse bevrijdingsleger (UCK) aan het eind van de oorlog gevangenen in het geheim onder onmenselijke omstandigheden vast.

Dat staat in een van de getuigenissen die de Zwitserse politicus Dick Marty verzamelde. Voor de Raad van Europa stelde hij in 2010 een rapport op over de misdaden die tijdens en vlak na de Kosovaarse oorlog - tussen 1998 en 2000 - werden gepleegd. Zo voerden Albanese guerilla's van het UCK wraakacties uit op Serviërs en op Kosovaarse Albanezen die van collaboratie werden verdacht.

Gevoelige materie, want in het rapport worden namen genoemd van mensen die nu nog op het hoogste niveau de macht uitoefenen. De huidige Kosovaarse president Hashim Thaci bijvoorbeeld, die de onafhankelijkheid tien jaar geleden uitriep, was een UCK-leider, net als parlementsvoorzitter Kadri Veseli.

Dit rapport kon niet ongemerkt in een la verdwijnen, dat was duidelijk. "De winnaars moeten op dezelfde manier berecht worden als de verliezers", schreef Marty. Het idee van een Kosovotribunaal was geboren. Eigenlijk waren het de memoires van Carla del Ponte, hoofdaanklager van het Joegoslaviëtribunaal, die hiertoe al de aanzet hadden gegeven. "In hoofdstuk elf vertelt ze over haar ervaringen in Kosovo", zegt Christopher Bennett, woordvoerder van de aanklager van het Kosovotribunaal. "Daarin werpt ze heel grote kwesties op, te groot om te negeren. Del Ponte had alleen niet het mandaat om ze aan te pakken."

Het lijkt onlogisch. Terwijl het Joegoslaviëtribunaal (ICTY) zijn deuren net heeft gesloten, wordt een nieuw tribunaal uit de grond gestampt. Waarom kon het ICTY zich niet in een moeite door over de wandaden van de Kosovo-oorlog buigen? Del Ponte deed wel een poging maar zonder veel resultaat. Zo werd onder anderen de huidige premier Ramush Haradinaj aangeklaagd, maar vervolgens vrijgesproken.

De aanklager van het ICTY moest zich aan strakke chronologische en geografische grenzen houden, legt Bennett uit. "Veel van de misstanden die zij op het spoor kwam en die uit het Kosovo-conflict voortkwamen zijn gepleegd na het einde van de oorlog in 1999 en bovendien niet in Kosovo zelf, maar in Albanië."

Het was een periode waarin chaos en verwarring de regio regeerden, zo beschrijft Marty in zijn rapport de situatie na de Kosovo-oorlog. Servische troepen hadden Kosovo al verlaten. De Navo-missie KFOR die rust moest brengen, kwam maar langzaam uit de startblokken. Daar tussendoor liepen tienduizenden Kosovaar-Albanese vluchtelingen die terug naar huis wilden.

Wraakacties

Tegelijkertijd probeerden Serviërs een veilig heenkomen te zoeken in de gebieden die door het Servische leger werden beschermd. Van een functionerende Kosovaarse autoriteit was geen sprake. Het UCK controleerde de facto Kosovo en de grensstreek met Albanië. En nam daarbij wraak op zijn tegenstanders. Dat waren niet alleen Serviërs die in de regio waren gebleven, maar ook Kosovaarse Albanezen die ervan werden verdacht verraders of collaborateurs te zijn geweest. Verder vonden ook tussen rivaliserende groepen binnen het UCK zelf afrekeningen plaats.

Daarbij ging het er keihard aan toe. Marty verzamelde de verhalen en documenten over voormalige UCK-strijders en hun slachtoffers. Een levendige orgaanhandel vond plaats, zo meldde de Zwitser. Zo zouden in een kliniek bij de Albanese plaats Fushë-Krujë nieren van krijgsgevangenen direct nadat ze waren gedood, het land uit zijn gesmokkeld, en in het buitenland op de zwarte markt zijn verhandeld. Nog altijd worden er mensen vermist sinds het Kosovo-conflict, schattingen lopen uiteen van 1300 tot 1600.

De misdaden van het UCK bleven grotendeels ongestraft. De Verenigde Naties en later de Europese Unie probeerden het wel, maar heel veel leverde dat niet op. Vooral op de EU-missie Eulex kwam kritiek vanwege de gebrekkige bescherming van getuigen. Het Kosovotribunaal wordt als laatste poging tot gerechtigheid gezien. En die poging vindt niet in Kosovo zelf, maar op een bedrijfsterrein in Den Haag plaats.

In een kaal kantoortje zet woordvoerder Bennett twee stoelen klaar. De speciale rechtbank heeft voorlopig in het voormalige gebouw van Eurojust onderdak gevonden. In een ander deel van Den Haag wordt hard gewerkt om het oude Europolgebouw tot rechtbank te transformeren. Wanneer dat klaar is, is nog onduidelijk.

In de tussentijd zijn al zo'n vijftig mensen aan de slag op het kantoor van de hoofdaanklager. "We hebben hier onder andere aanklagers, onderzoekers en wat veiligheidsmensen rondlopen. Ondersteunend personeel is er nauwelijks, de organisatie moet zo slank mogelijk blijven", zegt Bennett.

Even rondkijken is niet de bedoeling. Maar verzekert Bennett: "Er gebeurt al van alles achter de schermen." Of we dan binnenkort ook de eerste arrestatiebevelen kunnen verwachten? Hij kan daar nog niets over zeggen. Aanklager David Schwendiman was bij zijn aantreden in september 2016 niet veel specifieker. "Als we er klaar voor zijn zal het gebeuren, geen minuut eerder en geen minuut later."

Scwendiman zal tot zijn grote spijt niet zelf het eerste arrestatiebevel uitvaardigen. Gisteren kondigde hij onverwacht zijn afscheid aan. Hij zou moeten vertrekken vanwege het einde van zijn contract bij de Amerikaanse buitenlandse dienst die hem tijdelijk na zijn pensioen voor deze klus had aangenomen. "Hoe graag ik ook zou willen blijven." Schwendiman benadrukte in een verklaring dat er niets verandert aan de Amerikaanse steun voor het tribunaal.

Grote vissen

Zal het Kosovotribunaal, net als het Joegoslaviëtribunaal deed, zijn pijlen vooral op de 'grote vissen' richten? In het rapport van Marty worden er in elk geval al een paar genoemd. Maar ook daar kan Bennett geen antwoord op geven. "Het is niet gezegd dat de mensen die in het Marty-rapport worden genoemd automatisch een aanklacht kunnen verwachten. Net zo min als dat de mensen die niet worden genoemd niets te vrezen hebben."

Speculeren, zo waarschuwde Schwendiman bij zijn aantreden, kan in potentie destructief zijn voor slachtoffers, getuigen en degenen die wel of niet beschuldigd zijn. "Niets moet voor waarheid worden aangenomen behalve als het van de aanklager of de rechtbank komt, zodra de tijd rijp is om te praten."

Schwendimans waarschuwing lijkt aan dovemansoren gericht. In Kosovo gonst het van de geruchten. Namen van mensen die nog altijd de touwtjes in handen hebben doen de ronde. Terwijl de aanklager hoopte in alle luwte de voorbereidingen te treffen voor het eerste arrestatiebevel, barstte vlak voor Kerst in Pristina de bom. Een groep parlementariërs probeerde toen schijnbaar vanuit het niets het tribunaal tegen te houden. Zij nam het initiatief om de wet die de speciale rechtbank mogelijk had gemaakt te herroepen. 'Een mes in de rug' zei de Amerikaanse ambassadeur in Kosovo. Woedende Europese diplomaten stelden gezamenlijk een verklaring op. 'Met deze zet riskeert Kosovo te verliezen wat het tot nu toe heeft bereikt. Het stelt de belangen van bepaalde individuen boven die van de Kosovaarse maatschappij.'

Bijvoorbeeld de belangen van Thaci die het tribunaal deze week nog 'een historisch onrecht' noemde. In een interview met persbureau AP zei hij dat Kosovo tijdens de oorlog "zijn bestaan als een natie had verdedigd en niemand had aangevallen". Toch beseft Thaci dat de speciale rechtbank, waar het Westen zo op heeft aangedrongen, niet kan worden teruggedraaid. Inmiddels heeft hij samen met andere politieke leiders in het land gezegd het tribunaal niet langer tegen te willen houden. Maar formeel ligt het bezwaar van de parlementariërs nog altijd bij de regering.

Kosovo kan het zich helemaal niet permitteren om het tribunaal te ondermijnen, zegt Krenar Gashi telefonisch vanuit Pristina. De Kosovaarse politicoloog van het centrum voor EU-studies aan de universiteit van Gent doet op het moment veldwerk in het land. "Kosovo bestaat bij gratie van de internationale gemeenschap. Die heeft het land geholpen bij het verklaren van de onafhankelijkheid."

De poging tot obstructie laat vooral zien dat de politieke elite, die haar eigen hachje probeert te redden, onvolwassen en onverantwoordelijk is, zegt Gashi. "De elite lijkt onaantastbaar." De voormalige krijgsheren regeren het land door beslissingen te nemen in bars en op familiefeestjes. "Het Westen heeft daarbij lange tijd de andere kant op gekeken. Sommige mensen zullen hopen dat het tribunaal een politiek momentum biedt voor verandering."

De speciale rechtbank kan als die goed functioneert bovendien internationaal het imago van het land oppoetsen. "Het is een mooie kans voor Kosovo om te laten zien dat zijn instituties werken, dat de rechtspraak functioneert." Naast kansen, liggen ook spanningen op de loer.

"Maar het Kosovotribunaal zal niet in zijn eentje de boel op scherp stellen", verwacht Gashi. De speciale rechtbank komt wel in een onrustige periode voor Kosovo, waarin anti-westerse sentimenten toenemen. "Vooral Turkije wint aan invloed." De nervositeit zal toenemen, denkt ook woordvoerder Bennett. Bijvoorbeeld op het moment dat het eerste arrestatiebevel in Kosovo op de mat ligt. "Als er zoveel op het spel staat, zijn er uiteraard spanningen."

Waar gebeurde er in de Kosovo-oorlog?

In 1998 trokken militairen en politie uit Servië Kosovo binnen met als doel het Kosovaarse bevrijdingsleger UCK uit te schakelen, waarbij ook Albanese burgers het moesten ontgelden: zij waren toen, en nu nog steeds, ver in de meerderheid ten opzichte van de Servische Kosovaren. De Navo stelde de toenmalige Servische president Slobodan Milosevic voor een ultimatum om de aanvallen op de Kosovaarse Albanezen te staken.

Toen in 1999 vredesgesprekken over Kosovo faalden, kwam de Navo in actie. Het bondgenootschap voerde luchtaanvallen uit op Servische doelen. Na bijna tachtig dagen van bombardementen trokken het Servische leger en de politie zich terug uit Kosovo. Na het einde van de oorlog in de zomer van 1999 werd Kosovo bestuurd door de VN-missie UNMIK. Een Navo-troepenmacht KFOR moest rust brengen. Op 17 februari 2008, morgen tien jaar geleden, riep Kosovo eenzijdig de onafhankelijkheid uit. Die wordt niet door Servië erkend.

Het tribunaal is er klaar voor

Het Kosovotribunaal werd in 2015 opgericht om mogelijke oorlogsmisdaden te onderzoeken, gepleegd tegen of door Kosovaren - vooral leden van het Kosovaarse Bevrijdingsleger (UCK) - tijdens de Kosovo-oorlog (1998-2000). Het tribunaal is gericht op de vervolging van individuen en niet op die van een bepaalde groep. Het wordt onder andere door de EU gesponsord. Het is een Kosovaarse rechtbank met internationaal personeel, legt Avis Benes uit. Benes is woordvoerder van de 'specialist chambers', een van de twee afzonderlijke instellingen waaruit het tribunaal bestaat. De andere is het kantoor van de aanklager. Volgens Benes wordt er veel aandacht besteed aan de bescherming van getuigen. "We treffen verschillende maatregelen op dat vlak, waar ik niet te veel over kan zeggen. Maar denk bijvoorbeeld aan elektronische getuigenissen, bescherming van hun identiteit en sessies achter gesloten deuren." Het feit dat het Kosovotribunaal niet in het land zelf maar in Den Haag plaatsvindt, betekent in zekere zin ook al een vorm van bescherming. Verder zal er een ombudspersoon worden aangesteld die onder andere specifieke klachten die betrekking hebben op mensenrechten gaat onderzoeken. "Een unicum bij een tribunaal", zegt Benes. Binnenkort wordt bekendgemaakt wie deze functie gaat vervullen.