Het is er niet prettiger op geworden

Halte Hollands Spoor

Kwart over negen, een gloednieuwe tram rijdt voor. Dit is lijn 11, die Den Haag van onder naar boven doorkruist, dwars door alle lagen van de bevolking. Op witte gympen stapt Germain Hennep (21) in, op weg naar een cliënt in Scheveningen. De Ghanese Nederlander uit het Laakkwartier, achter Hollands Spoor, loopt stage voor zijn studie maatschappelijke dienstverlening.

Híj wel. Zijn Marokkaanse vriend, even oud en uit dezelfde buurt, niet. Die had na 'een goeie twee jaar' zoeken nog steeds geen werk om een studie van te betalen, zegt Hennep, terwijl hij op een van de paarse stoeltjes gaat zitten. Nu zit die vriend in de criminaliteit, doet iets met drugs. "Hij is geen hoge pietje, hoor, maar hij komt wel rond."

Hennep legt de schuld niet bij zijn vriend, maar bij de samenleving. "Je kunt niet twee jaar stilzitten. Ze willen dat jongeren naar school gaan, maar ze krijgen nergens een plek." Premier Rutte, die zegt dat je je moet 'invechten', heeft mooi praten. "Rutte zit er al in. Mensen van een hoger niveau kijken vanuit hún kant, vanuit hún normen en waarden. Ze begrijpen dingen niet."

En toch: waarom lukte het Hennep wel en zijn vriend niet? Ze hadden beiden leraren die in hen geloofden, beiden waren pienter genoeg, zegt Hennep. Nadenkend: "Ik kan goed praten, mijn vriend niet. Misschien is dat het. Uitstraling." Hij wuift die verklaring snel weer weg. "Ik heb echt geluk gehad."

Een paar stoelen achter Germain zit de 82-jarige Lia Savenije. De Rijswijkse bezoekt een vriendin in Den Haag, met wie ze regelmatig schildert. Nederland is er niet prettiger op geworden, vindt ze: "Vroeger groetten mensen elkaar als je de tram instapte. Nu heeft iedereen oordoppen in. Niemand praat."

Halte Hoefkade

Hartje Schilderswijk. Rechts maken gesloopte huizenrijen plaats voor nieuwbouw. Links ligt de Haagse markt met zijn talloze kraampjes. Het straatbeeld op het Hobbemaplein is levendig. Veel Turkse bakkers en juweliers. Ali Sahin (27) stapt in. De masterstudent woont al jaren in de Schilderswijk en wil er niet weg. "Mijn hele familie woont hier."

De Turkse Nederlander Sahin (27) ziet 'een kloof ' in de samenleving. Tussen PVV-stemmers en allochtonen, moslims vooral. "Iedereen leeft in zijn eigen bubbel." Dat gevoel hebben meer reizigers. Dat verschillende groepen Nederlanders steeds meer uit elkaar drijven.

Sahin zelf begeeft zich in twee werelden, zegt hij: die van zijn progressieve vrienden en zijn meer traditionele familie. Hij vreest dat de kloof in het land alleen maar zal groeien. "Ik hou mijn hart vast, mocht de PVV in de regering komen. Moslims worden dan gediscrimineerd en hij wil de Koran verbieden."

"Hij pakt ons, moslims", zegt ook Nazar Polat (18) over Wilders. Los daarvan vindt ze dat het best goed gaat met Nederland. Ze is op weg naar haar stage in een buurthuis voor ouderen. "We mogen niet te veel klagen."

Halte Loosduinseweg

Na een lange rij huizen met afgebladderde gevels, geldwisselkantoortjes, winkels met Hindoestaanse namen en een meubeloutlet wordt het straatbeeld schoner. Leger. We passeren de Laan van Meerdervoort en komen op het 'zand', van oudsher het rijkere deel van de stad. Meneer Van Nouhuys (79), kunstschilder, stapt in. Hij toont zich optimistisch. "Hoe het gaat met Nederland? Vrij goed, zou ik denken. De grote economische twijfel is voorbij. Ik heb er weer vertrouwen in."

Dat geluid klinkt vaker in tram 11. Over het maatschappelijk klimaat zijn de reizigers weliswaar somber, over de economie overheerst een - voorzichtig - optimisme.

Toen Niels Onstenk (27), jazzgitarist uit Rotterdam en op weg naar een muziekstudio in Duinoord, zes jaar geleden afstudeerde aan het conservatorium, was de sfeer in de muziekwereld ronduit deprimerend. "Subsidies werden stopgezet, de oude garde had het alleen maar over plekken die niet meer bestonden. Ik merk dat het nu weer beter gaat. Ik geef gitaarles, er is meer toestroom."

Voordat hij op zijn skateboard zijn reis voortzet, wil Roderik Patijn wel kwijt dat hij 'niks te klagen' heeft. "Ik ben cameraman. Mijn bedrijfje gaat goed, ik werk hard, ik kan mijn huisje en mijn auto betalen." Hij en zijn zzp'ende vrienden behoren tot een groep waarvan vaak wordt gezegd dat die het moeilijk heeft. "Maar ik ken niemand bij wie het écht niet goed gaat."

Halte Willem de Zwijgerlaan

In het deftige Statenkwartier stapt basisschooldocente Elly Kuyt (47) in. Ze zit al een jaar werkloos thuis, een nieuwe ervaring voor haar. Door heupproblemen belandde ze in de ziektewet. Nu het beter gaat, solliciteert ze zich een slag in de rondte. Tussen de regels van alle afwijzingsbrieven door leest ze: je bent te oud. "Ik denk dat er echt wel genoeg banen zijn. Maar ik ben te duur."

Het optimisme over de economie blijft broos. Douanemedewerker Teun van Rooyen (61) uit Duinoord: "Ach, dit is maar een kortstondige opleving, denk ik. En die is niet aan het kabinet te danken, we zijn afhankelijk van mondiale krachten." Waar de regering wél verantwoordelijk voor is: "Het verschil tussen rijk en arm groeit en aan de woningnood wordt niks gedaan, huizen worden kunstmatig duur gehouden. Dat is het grootste politieke schandaal van Nederland."

Halte Strandweg

We rijden Scheveningen binnen. Lanen worden weer straten, villa's worden arbeiderswoningen. In de verte zijn de masten van vissersschepen te zien, de vuurtoren komt in zicht. De Turks-Nederlandse Ayse Ozemir (22) is bijna bij haar werk in een verzorgingshuis. Ze is optimistisch over Nederland.

"Er zijn spanningen, ja. Maar dat is niet gek: als er meer culturen bij komen, moet je wennen aan elkaar", zegt ze kort voor ze uitstapt. Bij de eindhalte, vlakbij het strand, zijn nauwelijks mensen: het toeristenseizoen is voorbij. "Ik werk graag met Nederlanders, liever dan met buitenlanders. Heb je het vertrouwen van Nederlanders eenmaal, dan verlies je dat niet zomaar. Als je bij Turken één keer iets fout doet, lig je eruit."

Marian van der Wiel (57), administratief medewerkster

"Mijn kleinzoon is helemaal weg van trams. Dus we gaan effetjes heen en weer. Ik heb het persoonlijk goed. Ook met Nederland gaat het best wel weer goed. Ik ben niet somber. Je maakt je natuurlijk wel zorgen over de werkloosheid. En over de verarming. Van normen en waarden, bedoel ik. Mensen zijn agressiever geworden. Harder. Ze worden aan zichzelf overgelaten. Ouderen moeten langer thuis wonen onder het mom van: dat willen ze zelf. Zelf kon ik makkelijk voor mijn ouders zorgen, ik had een deeltijdbaan. Voor jongeren die de hele week werken is het moeilijker. Weet u wat? Ik blijf nog een halte zitten. Kijk, we moeten vluchtelingen opvangen. Natúúrlijk, dat is wat Nederland uitdraagt. Maar die mensen moeten zich wel aanpassen. Er zijn tekenen dat dit niet gebeurt. Kijk naar die overlastgevende jongens in Zaandam. Dan denk ik: waar gaat het heen met dit land?"

Mohammed Osman (42), keukenhulp in een restaurant

"Ik kom net van de markt, heb tomaten, eieren en fruit gekocht. Of het beter gaat met de economie? Ik wacht af. Er moeten duidelijker signalen zijn voor ik het geloof. Om hogerop te komen, moet je echt kunnen sparen. Ik probeer het, maar we betalen te veel belasting, vooral de lagere klasse lijdt daaronder. Je overleeft. Overleven gaat hier beter dan in andere landen, maar we hebben betere tijden gehad. In het gulden-tijdperk steeg je makkelijker. Integratie, dat heeft de overheid verkloot. Heel simpel. In de jaren tachtig hadden we een gemengde samenleving in de Schilderswijk. Nu zijn het alleen allochtonen. Mijn ouders zijn Pakistaans. Ik word eerst gezien als buitenlander. Ze beoordelen mensen op hun huidskleur. De blanke bevolking, bedoel ik. Maar: als blijkt dat je goed Nederlands spreekt en mondig bent, accepteren ze je meteen. Het is geen racisme, het zijn vooroordelen."

undefined

Negatief over de samenleving

Josje den Ridder is als politicologe betrokken bij het kwartaalonderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau. "Wat me opvalt, is dat de mensen in de tram best optimistisch zijn over de economie, maar dat in die perceptie wel een verschil zit tussen hoog- en laagopgeleiden. Die laatsten zijn afwachtender: 'Ik moet het nog maar zien'. Dat sluit aan bij wat we in ons onderzoek zien. Ook viel me op dat de tramreizigers vaak best te spreken zijn over hun eigen leven, maar over de samenleving heel negatief denken. Er is onbehagen over de samenleving en de richting waarin die zich ontwikkelt. Ook dat herken ik. Al zolang het SCP dit kwartaalonderzoek doet, nu acht jaar, zien we dit onbehagen. Mensen hebben er verschillende termen voor, maar hun zorgen gaan in de kern om de vraag hoe we met elkaar omgaan, ook in de publieke sector. Of we nog naar elkaar omzien."