Het gaat helemaal niet zo goed met de economie

De werkloosheid in Nederland is bijzonder laag en de economische groeicijfers liegen er niet om. Maar naast de hosannaberichten zijn er ook alarmerende signalen: banken waarschuwen voor een nieuwe bubbel op de Nederlandse huizenmarkt, in Amerika nemen de consumentenkredieten enorm toe en worden weer volop riskante leningen verstrekt.

Ondertussen waarschuwt de AFM voor de gevaren van cryptocurrencies (valuta die officieel geen geld zijn zoals de bitcoin, red.) waarvan consumenten de gevaren niet lijken te willen zien. Theo Kocken, hoogleraar riskmanagement aan de VU en maker van de film 'Boom Bust Boom' over de financiële crisis van 2008, constateert dat er ondanks de groei nog veel mis is. Hij is een van de economen die waarschuwen dat met name de VS de lessen van de crisis lijken te vergeten. "We zeggen nu dat deze crisis voorbij is, terwijl hij nooit is opgelost."

Ontkent u de cijfers van economische groei en de daling van de werkloosheid?

"Die cijfers kloppen op zichzelf, maar cijfers zijn slechts getallen. Het gaat om het verhaal achter die cijfers. Onze werkloosheid is bijvoorbeeld ongekend laag. Maar kort geleden heeft het CBS de definitie veranderd: eerst was je werkloos als je minder dan 12 uur per week werkte. Tegenwoordig pas als je minder dan 1 uur werkt. Minder werkloosheid klinkt als positief nieuws, maar de werkelijkheid kan heel anders zijn. Neem bijvoorbeeld Amerika: ook daar is de werkloosheid extreem laag, maar het aantal uren dat er in totaal wordt gewerkt in de economie, is juist afgenomen. Het cijfer klopt volgens de definitie, maar het beschrijft de werkelijkheid niet goed of volledig.

"In veel gevallen kloppen de aannames niet van economische modellen. Zo gaan economen ervan uit dat het gedrag van mensen te voorspellen is. Bijvoorbeeld: als je de rente omlaag doet, gaan mensen meer spullen kopen. Maar soms gaan ze juist meer sparen omdat ze anders geen goed pensioen halen met de lage rente. Economie is echter fundamenteel een sociale wetenschap, niet te vergelijken met de natuurwetenschappen. Je kunt toekomstscenario's uitdenken, maar voorspellen hoe de economie zich zal ontwikkelen is niet veel anders dan een horoscoop opstellen."

Volgens premier Rutte konden we dit jaar economisch niet beter beginnen. De regels voor hypotheken zijn strenger, huizenbezitters hebben meer afgelost. Als u het verhaal achter onze aantrekkende economie bekijkt, wat stemt u dan minder positief dan Rutte?

"De grote schulden die mensen niet konden terugbetalen, waren de belangrijkste oorzaak van de crisis. Als je bekijkt wat eraan is gedaan om dat in de toekomst te voorkomen, is dat heel weinig. Bij onze banken zijn de problemen wat afgenomen, die moeten grotere buffers aanhouden, maar bij huishoudens nemen de schulden weer enorm toe, zeker in de Verenigde Staten.

"De huidige economische groei komt niet (alleen) van wat we als land verdienen, maar wordt bekostigd door nieuwe schuld. Dat het nu goed gaat met de bouw komt bijvoorbeeld doordat we nieuwe schulden maken door hoge hypotheken af te sluiten. De vraag is gegroeid en daardoor stijgen de prijzen, maar niet alleen omdat meer mensen een woning nodig hebben. De prijs wordt ook opgedreven omdat veel mensen een huis zien als een beleggingsobject waarvan ze rijk kunnen worden. Zo wordt een nieuwe bubbel gecreëerd.

"Daarnaast zijn er ook enorme impliciete schulden, daar wordt eigenlijk veel te weinig over gesproken. Impliciete schulden zijn financiële beloftes waar geen dekking voor is. In de VS hebben veel overheidspensioenfondsen nog maar geld om een kleine tien jaar de pensioenen te betalen. De premies die ze nu binnenkrijgen worden uitgekeerd aan de huidige gepensioneerden, maar de fondsen hebben nauwelijks buffers. En er komen alleen maar meer gepensioneerden bij de komende jaren, dus binnen tien jaar is het geld gewoon op, dan moeten de pensioenen misschien wel met 80 procent worden verlaagd. Dan krijg je totale armoede. Ook in het Verenigd Koninkrijk zijn de pensioenpotten voor ambtenaren bijna leeg.

"De huidige economische groei verbloemt dat er nog steeds een tijdbom tikt. De situatie is eigenlijk nog erger dan in 2007."

Waarom?

"Als het mis gaat kunnen we weinig meer doen. Om een economie draaiende te houden gingen vroeger de centrale banken rente verlagen. Toen de crisis uitbrak en banken zelfs onderling geen geld meer aan elkaar wilden uitlenen, gebeurde dat ook, maar eigenlijk al vanaf de jaren negentig. Daardoor was het goedkoop om geld te lenen, waarmee de consumptie weer op gang werd gebracht. Alleen zit de hele wereld nu iets boven de nul procent rente, een situatie die nog nooit in de geschiedenis heeft bestaan. Die race to the bottom duurt eigenlijk al dertig jaar, sinds ik student was is de rente alleen maar omlaag gegaan. Maar nu is het eindspel, de laatste morfine is opgebruikt."

In de film 'Boom Bust Boom', die u met Monty Python-lid Terry Jones maakte, luidde uw boodschap: patronen herhalen zich, het menselijk vermogen om te leren van fouten is maar heel beperkt. Waarom is dat zo?

"Als het goed gaat, worden mensen overmoedig en nemen ze meer risico's waardoor het uiteindelijk toch weer fout gaat, daar komt de film in het kort op neer. Een voorbeeld dat we geven is de tulpenmanie tijdens de Gouden Eeuw.

"Nu zie je dat mensen die wél geld hebben van gekkigheid niet meer weten wat ze ermee aan moeten omdat de rente zo ontzettend laag is. Die gaan bijvoorbeeld speculeren met bitcoins en andere cryptocurrencies. Om die tulpenbollen lachen we: wie koopt er nou een tulp voor de prijs van een huis? Maar dan had je tenminste nog een tulpenbol in handen. Met cryptomunten heb je helemaal niks. Je legt alleen geld in, in de hoop dat je het met winst weer doorverkoopt.

"Het is echt uitgesloten dat de bitcoin de euro gaat vervangen als betaalmiddel, want wie wil er nou betalen met een munt die dagelijks tientallen procenten in waarde kan toe- en afnemen en waar geen overheid achter zit?"

Zijn er ondanks uw doemscenario's ook lichtpuntjes? Kan een nieuwe crisis nog worden afgewend?

"Zoals ik al aangaf: de economie is nooit met zekerheid te voorspellen. Volgens sommige scenario's zal door robotisering de middenklasse worden weggeautomatiseerd, maar technologische ontwikkelingen kunnen er ook voor zorgen dat dingen goedkoper worden en de koopkracht toeneemt. Energie zou bijvoorbeeld enorm goedkoop kunnen worden, met hele effectieve zonnecellen die bijna niks kosten en de oliemarkt die helemaal wegvalt.

"Maar voor de korte termijn geldt: aan de oppervlakte ziet het er misschien goed uit, onderhuids speelt nog steeds dezelfde problematiek. Er moet echt snel iets aan de schuldenlast gedaan worden, anders wordt de situatie onhoudbaar."

Lees ook: Jubelen over de economie kan weer komend jaar. Voor het eerst sinds de crisis gaan alle remmen los.