Nicolien Mizee las Achteraf bezien, de nu vertaalde autobiografie van Elizabeth Jane Howard, en trok er lering uit. Schiet je er wel wat mee op, met al dat begrip voor mensen die je leven vergallen?
Toen een oom van mij eens gevraagd werd waarom hij zijn zilveren huwelijksjubileum geruisloos voorbij had laten gaan, zei hij: ‘Dat viel net in een tijd dat ik op zolder sliep en Laetitia in de kelder.’
Gelukkig viel mijn koperen bruiloft in coronatijd en konden we niemand uitnodigen.
“We vieren het toch niet?”, vroeg Thijs.
“Nee”, zei ik.
We ergerden ons aan elkaar. Of beter: Thijs ergerde zich aan mij en ik liep als een bange schicht door het huis, me voortdurend voorbereidend op mogelijke kritiek. Ik verlangde naar een geluiddichte bunker in de tuin waar ik me zou kunnen afsluiten voor Bach, de stofzuiger en dialogen die me tot wanhoop dreven.
Het ergste was mijn eigen onderdanigheid. “Ja, Thijs, ik begrijp dat je denkt dat ik die emmer vergeten ben mee naar boven te nemen, maar dat is niet zo, ik had het dienblad al in mijn handen en toen kon ik die emmer niet ook nog pakken en toen dacht ik…”
Het werkte niet, het uitleggen en de verontschuldigingen. Dat wist ik allang, ik had het bij mijn eigen ouders ook gezien. Hoe vaak had ik mijn moeder niet aangeraden om mijn vader eens flink de waarheid te zeggen. Dan lachte ze een beetje. Ja, dat zou ze eigenlijk moeten doen…
En nu, na twaalf en een half jaar huwelijk, was ik mijn moeder geworden. “Ja Thijs, nee Thijs, ik begrijp je wel, Thijs, maar ik bedóélde…” Het was onuitstaanbaar, maar ondanks therapie en lange gesprekken met vriendinnen kon ik er niets aan veranderen.
‘Je moet gewoon eens flink kwaad worden’
Hoe konden we gelukkig getrouwd zijn als ik noch Thijs, noch mezelf kon veranderen?
“Je moet gewoon eens flink kwaad worden”, zei mijn oudste zus. “Dat werkt bij Toon altijd zo goed. Dan is hij weer een paar weken rustig. Voor hem zelf ook veel prettiger.”
“Ik kan het niet”, zei ik. “Ik word slap. Leeg. Ik dissocieer.”
“Dissocieer!” snoof mijn zuster. “Kom op, zeg! Gewoon zeggen: ‘Flikker op!’ Of je zet die emmer op zijn hoofdkussen. Dat heb ik eens met Toons vuile schoenen gedaan. Met modder en al. Nóóit meer rondslingerende schoenen! Honderden euro’s uitgegeven aan therapie om de boel te lijmen, maar het was het waard.”
Ik knikte ongelukkig. Ook hier kon ik niet tegenop.
Toen las ik Slipstream, de autobiografie van Elizabeth Jane Howard. En dat boek kreeg voor elkaar wat geen enkel zelfhulpboek, geen therapie, geen zusterlijk gesprek voor elkaar had gekregen. Het werd de redding van mijn huwelijk.
Elizabeth Jane Howard (1932-2014) is vooral beroemd door haar vijfdelige romanserie over de familie Cazalet. De boeken verschenen in de jaren negentig en er volgde een televisieserie, met Hugh Bonneville die later furore maakte als de zachtmoedige pater familias in Downton Abbey.
Een paar jaar geleden begonnen al mijn vrienden en vriendinnen te roepen dat ik De Cazalets moest lezen. Verslavend was het! Als je begon, kon je niet meer ophouden!
Ik had net een beetje tabak van Engelse landhuizen, maar bezweek onder de druk. En het verging me als vele anderen: eenmaal begonnen, kon ik niet meer stoppen met lezen.
Favoriete tante
Hoe krijgt Elizabeth Jane Howard dat voor elkaar? Veel plot is er niet. Mensen worden geboren, trouwen, krijgen kinderen, affaires, ziektes en gaan dood. Het wordt allemaal heel kalm verteld, zonder opzienbarende vergelijkingen of dialogen. Het is alsof je doodstil naar je favoriete tante zit te luisteren en alleen maar denkt: ga door, ga door.
Na dat laatste deel probeerde ik nog een paar andere boeken van Elizabeth Jane Howard maar die bevielen minder. Daar was met zichtbare kunstgrepen getracht literatuur te schrijven. Dergelijke stijlmiddelen waren in De Cazalets nou juist zo prettig afwezig.
Gelukkig was er een autobiografie: Slipstream, nu vertaald als Achteraf bezien. Ik begon te lezen en was meteen weer in de ban van die kalme verteltoon en de glasheldere jeugdbeschrijvingen. Als geen ander schrijft Howard over de denk- en gevoelswereld van kinderen. En uitgerekend deze vrouw kon niet van haar eigen kind houden en liet het, kort na de geboorte, achter bij haar man.
In De Cazalets struikel je over de ingelukkige huwelijken en de begripvolle vaders. Howards ouders scheidden, haar moeder was een kille vrouw die alle brieven van haar dochter weggooide en haar vader trachtte zich meermalen op gewelddadige wijze aan Elizabeth Jane te vergrijpen.
In Achteraf bezien vertelt Howard het vol mededogen en begrip. Haar vader kon het niet helpen: door zijn oorlogservaringen in WO I had hij niet volwassen kunnen worden. Uren zit ze aan vaders sterfbed, maar ze zal zich een leven lang schuldig voelen omdat ze net even weg is wanneer hij de laatste adem uitblaast. Ze neemt haar oude, invalide moeder in huis en verzorgt haar tot haar dood, zonder dat het tot enige toenadering leidt.
Begrip of onwil?
Als lezer begin je je af te vragen wie er gediend is met al het begrip dat Howard opbrengt voor iedereen die haar leven vergalt. Niemand wordt er gelukkiger van. Is het wel begrip? Of een excuus voor passiviteit, grenzeloosheid, en onwil om voor zichzelf op te komen?
Het kwam me akelig bekend voor. Met stijgend onbehagen las ik verder.
Na twee mislukte huwelijken en een reeks desastreuze relaties, meest met beroemde, getrouwde mannen (Laurie Lee, Arthur Koestler), trouwt Howard met de beroemde Engelse schrijver Kingley Amis.
Volgens Howard hebben ze een paar gelukkige jaren. Maar de lezer ziet het onheil naderen als Kingsley een gastdocentschap aanneemt in een druilerig Amerikaans universiteitsstadje. Ook Howard wordt een baan als docent aangeboden. Helaas, Kingsley heeft geen rijbewijs dus Howard moet hem ’s ochtends naar zijn werk brengen en ’s middags halen. Ook tussen de middag rijdt ze heen en weer, want meneer wil per se thuis eten. Geen docentschap dus voor Elizabeth Jane Howard.
Het is misschien niet verwonderlijk dat Amis een steeds grotere hekel aan zijn vrouw krijgt. Terug in Engeland verdraagt hij het nauwelijks nog met haar alleen te zijn. Hij nodigt vrienden uit voor langdurige logeerpartijen en zijn puberzonen trekken bij hem in. Elizabeth Jane kookt. Ze wast en ze klopt en ze veegt. Voor schrijven is geen tijd meer. Kingsley gooit het geld over de balk en kleineert en krenkt haar onafgebroken. Hij is zwaar aan de drank.
Elizabeth Jane gaat in therapie. Die duurt jaren en jaren, maar ze blijkt onverbeterlijk: wanneer de therapeute ziek wordt, neemt ze direct de verzorging op zich. Op dit moment in het boek begon ik bijna te kermen.
Pathologische oplichter
Eindelijk vertrekt ze bij Kingsley, maar dan nóg geeft ze de hoop op een relatie niet op en laat ze zich, al over de zeventig, verleiden door een pathologische oplichter. Daar schrijft ze dan wél weer meteen een boek over – vanuit de oplichter.
Toen Kingsley Amis eens werd gevraagd wat het ergste is dat hem in zijn leven was overkomen, zei hij: ‘Elizabeth Jane Howard’.
Achteraf bezien kreeg een boek voor elkaar wat therapie noch zusterlijk advies lukte: bij de eerstvolgende emmerdiscussie zei ik: “Flikker op met je emmer”.
“Wat zeg je?”, vroeg Thijs.
“Ik zei: flikker op met je emmer.”
Hij begon te lachen en keek me
waarderend aan. “Hoe kom je daar nou bij?”
“Door het boek van Jane Elizabeth Howard. Zij is sinds vandaag een heel groot voorbeeld voor me. Een heel goed slecht voorbeeld.”
“Nou, prima”, zei Thijs. “Straks even een ommetje door de Hout?”
Onze zilveren bruiloft gaan we beslist vieren. Met dank aan Elizabeth Jane Howard.
Elizabeth Jane Howard
Achteraf bezien
(Slipstream)
Vert. Inge Kok.
Atlas contact; 608 blz. € 27,50
