Het boek dat nooit het licht zag

Het Nederland van de zeventiende eeuw staat bekend als een baken van verdraagzaamheid in het door godsdienstoorlogen verscheurde Europa. Filosofen als René Descartes kwamen er schuilen. Maar ook in de Republiek der Nederlanden kon je niet ál te openlijk de religie bekritiseren. Dat ondervond Adriaan Koerbagh (1632-1669), misschien wel de radicaalste vrijdenker uit die eeuw, aan den lijve. Hij moest het met de dood bekopen. En daarna wachtte hem vergetelheid.

Het jaar is 1668. Twee jaar voordat Spinoza zijn 'Tractatus theologico-politicus' publiceert, brengt de 36-jarige Adriaan Koerbagh, die tot Spinoza's kleine kring van intimi behoort, zijn nieuwe boek naar de drukker in Utrecht. De titel: 'Een ligt schijnende in duystere plaatsen, om te verligten de voornaamste saaken der Gods-geleertheyd en Gods-dienst'.

In het boek betoont Koerbagh, die promoveerde in de rechten en de geneeskunde, zich een adept van het spinozistische naturalisme - God en de natuur zijn één, betoogt hij. Ongekend fel trekt hij van leer tegen de theologie en de godsdienstigheid van zijn tijd. Snoeihard haalt hij uit naar de drie-eenheid, de goddelijkheid van Jezus, de wonderverhalen uit de Bijbel: hij laat geen heilig huisje overeind staan.

Eerder al had Koerbagh een vrijdenkers-woordenboek uitgebracht, een soort 'Encyclopédie' avant la lettre: 'Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet'. "Had Koerbagh daarmee al de argwaan van de calvinistische dominees gewekt, zijn nieuwe boek was ook de wereldlijke overheid te gortig", vertelt filosoof Michiel Wielema (52), die al jaren onderzoek doet naar de verspreiding van het gedachtengoed van Spinoza.

Nu komt hij met een gedegen wetenschappelijke editie van Koerbaghs 'Een ligt schijnende in duystere plaatsen'. Voor het eerst in meer dan drie eeuwen wordt Koerbaghs boek zo serieus genomen. Want het ging in 1668 wel naar de drukker, maar gedrukt werd het niet. En daarna raakte het in de vergetelheid.

Wielema: "Toen de drukker Koerbaghs boek onder ogen kreeg, begon hij te twijfelen. Moest hij dit goddeloze geschrift wel uitgeven? Kon hij dat wel maken? De drukker besloot ermee naar de schout van Utrecht te gaan. Die ging ermee naar de schout van Amsterdam, waar Koerbagh woonde. Koerbagh had het al wel voelen aankomen en was gevlucht naar Culemborg, destijds een veilige haven voor vrijdenkers. Van daaruit trok hij naar Leiden. Maar daar werd hij verraden. Hij werd voor tien jaar achter slot en grendel gezet."

In zijn boek 'Radical Enlightenment' roemt de bekende historicus Jonathan Israel Koerbaghs baanbrekende boek als "een van de eerste en zonder meer verst strekkende teksten van de Europese radicale verlichting". Wielema: "Dat is helemaal terecht. Er zitten ook prachtige zinnen in. Zo schrijft Koerbagh, als hij de wonderverhalen van de godsdiensten naar het rijk der fabelen verwijst: 'De wijsheijd is het grootste wonder dat er ter waereld is'."

Het is een tragisch lot dat hij zo onbekend is gebleven, vindt Wielema. "Hij was de radicaalste en moedigste volgeling van Spinoza. Toegegeven, misschien ook wel de meest naïeve. Spinoza zelf was veel voorzichtiger. Hij publiceerde enkel in het Latijn en zijn 'Ethica' verscheen pas na zijn dood. Koerbagh schreef in het Nederlands en richtte zich tot een breed publiek. Hij was eigenlijk de allereerste echte volks-verlichter."

Op de laatste pagina van 'Een ligt in duystere plaatsen' hoopt Koerbagh op 'verdere gesontheijd om het ander deel in 't ligt te brengen'.

Maar dat werd hem niet gegund. De schrijver kwam terecht in het 'rasphuis' aan de Kalverstraat, op de plek waar tegenwoordig winkelcentrum de Kalvertoren staat. Hier moesten de gevangenen zware lichamelijke arbeid verrichten: ze moesten uit Brazilië aangevoerd hout 'raspen'. Fysiek werk had de intellectueel Koerbagh van zijn leven nooit verricht - hij was beschermd opgevoed, een eeuwige student. Na een jaar raspen bezweek hij.

Adriaan Koerbagh, A Light Shining in Dark Places Brill, Leiden. 508 blz.

undefined