'Het Amerikaanse rassenvraagstuk draait uiteindelijk om sociale klasse'

Hij was minister van cultuur van Haïti, maar voelde zich niet echt thuis in de politieke arena. Raoul Peck (63) nam afscheid van het ministerschap met een boek, om zich volledig te wijden aan zijn grote liefde: het filmvak. Politiek bewust bleef hij wel, getuige twee films die min of meer tegelijkertijd verschijnen, allebei biopics over zijn jeugdhelden: de Amerikaanse schrijver James Baldwin en de Duitse filosoof Karl Marx. Marx en Baldwin zijn Pecks jeugdhelden. 'Hun geschriften liggen in elkaars verlengde.'

Met name zijn Baldwin-documentaire 'I Am Not Your Negro' - vanaf vandaag in de bioscoop - maakt grote indruk. De film won publieksprijzen op de filmfestivals van Toronto en Berlijn en scoorde eerder dit jaar een Oscarnominatie. Het is een unieke, hypnotiserende collage waarin Peck zich via Baldwin en zijn drie vermoorde vrienden Medgar Evers, Malcom X en Martin Luther King buigt over het Amerikaanse rassenvraagstuk.

Uniek is dat de film echt in het hoofd van de schrijver kruipt, door Baldwins verhaal te vertellen aan de hand van zijn teksten: schitterende fragmenten uit zijn essays, romans, toneelstukken, gedichten en publieke optredens.

In zijn historische speelfilm 'The Young Karl Marx', die later dit jaar in de bioscoop verschijnt, keert Peck terug naar de vormende jaren van Marx: de periode waarin de 26-jarige revolutionair samen met zijn vriend Friedrich Engels aan het Communistisch Manifest werkte.

Tekst loopt door onder afbeelding

Humanisme en activisme

"Ik studeerde aan de Humboldtuniversiteit in Berlijn toen ik voor het eerst echt kennis maakte met Marx", vertelt Peck. "Ik was achttien jaar en in de ban van zijn grote ambitie om ongelijkheid en armoede te bestrijden. Zijn humanisme en zijn activisme maakten indruk, en zijn me altijd bijgebleven."

Hetzelfde geldt volgens Peck voor het werk van Baldwin dat hij iets eerder ontdekte, op zijn zeventiende. "Baldwin was een zwarte, homoseksuele schrijver, die zich heel bewust was van zijn afkomst en zich uitsprak over misstanden en de manier waarop hij de wereld zag. Ik was zelf een jonge zwarte man. De manier waarop Baldwin zijn identiteit aannam, was voor mij een geweldige eye-opener."

Peck was eerder al met zijn ouders gevlucht voor het dictatoriale regime op Haïti en terechtgekomen in Kinshasa (Congo), waar zijn vader als landbouwkundige werkte voor de Verenigde Naties en Unesco.

Lees ook: Zinderend portret van scherpzinnige James Baldwin

Peck vloog uit, woonde en werkte in Berlijn, Parijs en New York en ontwikkelde zich tot een gewaardeerd filmmaker die sinds enkele jaren ook de beroemde Parijse filmschool La Fémis leidt.

"Een jaar of tien geleden begon het te knagen", aldus Peck, "ik zag allerlei dingen om me heen die me verontrustten. De totale liberalisering, de economische deregulatie en het idee dat globalisatie ons zou bevrijden. Geschiedenis en wetenschappelijk onderzoek werden terzijde geschoven. Ideologie speelde geen rol meer, de waarheid evenmin. Het enige wat nog telde waren opinies en verkoopcijfers. Trump is het levende bewijs van die ontwikkeling: een Amerikaanse president die zegt dat klimaatverandering niet bestaat en dat wetenschappers en journalisten kletspraat verkopen."

Tekst loopt door onder afbeelding

Terug naar de basis

Peck voelde naar eigen zeggen de behoefte om terug te keren naar de basis, naar het werk van Baldwin en Marx, de grote inspirators uit zijn jeugd. "Hun geschriften liggen in elkaars verlengde", zegt Peck.

"Als Baldwin het heeft over blank als metafoor voor macht, dan is dat een manier om het over Chase Manhattan Bank te hebben. Het is een marxistische analyse."

Peck haalt ook een andere beroemde uitspraak van Baldwin aan die diep doordringt in het heden: 'We zeggen dat we om anderen geven, maar het enige wat ons werkelijk interesseert is veiligheid en winst.' De regisseur geeft daarmee ook aan dat Baldwin zich om meer bekommerde dan om ras alleen. "Racisme is slechts één aspect van zijn werk, waar het om gaat is sociale klasse."

Zo werden Baldwins vrienden - in de jaren zestig alle drie kopstukken van de burgerrechtenbeweging - volgens Peck vermoord op het moment dat ze hun vleugels uitsloegen. "Zolang Martin Luther King zich met de rassenkwestie bezighield was er niets aan de hand", aldus de regisseur.

"Dat veranderde toen hij zijn betoog uitbreidde naar economie en werkgelegenheid. Vanaf dat moment werd hij gezien als een gevaar voor de bestaande orde. Hetzelfde geldt voor Malcolm X. Op het moment dat hij de Nation of Islam verliet en zich over het bestaande economische systeem boog, en zich meer in het algemeen uitsprak over ongelijkheid en machtsconcentratie, werd hij uit de weg geruimd."

'Alert blijven'

Peck behoort met zijn Baldwin-documentaire I Am Not Your Negro tot het rijtje filmmakers dat de afgelopen jaren met groot succes de verhalen van zwart Amerika bracht. Dat die films, waaronder 'Twelve Years a Slave', 'Moonlight' en 'O.J. Simpson: Made in America', Oscars winnen en een groot publiek bereiken, zegt volgens de regisseur iets over de veranderingen in Hollywood.

Maar hij wijst er ook op dat er aan die successen een enorme strijd ten grondslag ligt. Een strijd die hij in zijn film onder de aandacht brengt en die reikt van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging tot #BlackLivesMatter.

"Ik denk dat we pas echt kunnen spreken van verandering als zwarte mensen - en hetzelfde geldt voor latino's, homoseksuelen en vrouwen - niet meer hoeven te vechten, als ze opgenomen zijn in de machtsstructuren en hun deelname vanzelfsprekend is. Tot die tijd blijf ik alert."