Gezondheidsschade
Herwijnen is bang voor de radar van Defensie: opvallend veel mensen hebben er ALS
Al jaren vecht het dorpje Herwijnen tegen de plaatsing van een radar van Defensie. Er is angst voor gezondheidsschade door straling: in het dorp hebben opvallend veel mensen de spierziekte ALS. Vrijdag veegde het ministerie van defensie die bezwaren opzij en besloot het dat de radar er toch komt. Herwijnen geeft echter nog niet op.
“We zijn onaangenaam verrast. We zijn ontstemd. Het is onbegrijpelijk, maar ergens zijn we niet verbaasd.” Aan het woord is marketeer Edwin Rijkse. Hij staat met zijn nette schoenen in het lange gras bij een groen hek met prikkeldraad. Er hangt een bordje met ‘Verboden toegang’. Achter dat hek ligt een vierkant lapje grond, waar een geavanceerde luchtverdedigingsradar komt te staan. Als het aan de krijgsmacht ligt.
Rijkse, lid van de stichting Radar Nee, wil niet dat de radar er komt. En met hem veel inwoners uit het Gelderse dorpje Herwijnen, de voltallige raad van de gemeente West-Betuwe, evenals de wethouders en de burgemeester. Zij strijden sinds 2018 tegen de komst van de radar, omdat wetenschappers niet kunnen uitsluiten dat verhoogde blootstelling aan straling ongezond is.
Vrijdag besloot het kabinet dat de radar er, ondanks alle bezwaren, toch komt. De locatie in Herwijnen is het ‘minst slecht’, aldus staatssecretaris van defensie Christophe van der Maat (VVD). De hoogwaardige radar, type Smart-L, kan vijandelijke vliegtuigen, raketten en drones op honderden kilometers afstand signaleren en is ‘vanwege het huidige dreigingsbeeld’ snel nodig om het zuidelijk luchtruim te beveiligen. In Friesland staat al zo’n radar.
Landsbelang
De radar komt er via een Rijkscoördinatieregeling (RCR), waarmee Defensie de lokale autoriteiten passeert ‘in het landsbelang.’ Vorig jaar schaarde een meerderheid van de Tweede Kamer – met onder meer de regeringspartijen CDA en ChristenUnie – zich nog achter een motie om de RCR-procedure in Herwijnen stop te zetten en te zoeken naar een alternatieve locatie.
Rijkse noemt het besluit van de staatssecretaris onbegrijpelijk. “Dit is geen democratisch proces. Alle vertegenwoordigers van het volk zijn tegen, maar de politiek gaat gewoon haar gang. Den Haag walst over ons heen.” Hij is daarom niet verbaasd. “Defensie gebruikt de oorlog in Oekraïne om de radar er hier nu door te drukken.”
De radar werkt met sterke elektromagnetische straling, en die wordt gevreesd door omwonenden. “Wij hebben onze portie straling al wel gehad”, zegt Rijkse. Hij wijst naar een plek achter het groene hek. Daar heeft veertig jaar een grote radar voor de burgerluchtvaart gestaan, tot 2012. De dorpskern van Herwijnen ligt 900 meter verderop.
Dan wijst Rijkse de andere kant op, naar een grote witte bol op een enorme betonnen poot. “Die neerslagradar van het KNMI zorgt in Herwijnen ook al voor een bult straling.”
Door al die straling is gezondheidsschade niet uitgesloten, zegt Rijkse. Zo bleek uit onderzoek van de GGD dat in Herwijnen tot vier keer vaker iemand de dodelijke spierziekte ALS kreeg dan je in een dorp met drieduizend inwoners zou verwachten. Een causaal verband met radarstraling kon echter niet worden aangetoond.
Grapje
Toch kan er zaterdag bij buurtbewoners nog wel een grapje af. Leunend op een hark of een fiets maken ze een praatje op een boerenerf, vlakbij de locatie van de oude, en dus ook de nieuwe radar. “Als het donker wordt, dan geeft hij licht”, zegt inwoner Wim Niesing over de boer naast hem. En: “Dit wordt het best beveiligde gebied van Nederland.”
Dan serieus: “Al die gevallen van ALS, dat is wel raar. En ik heb ook gehoord dat hier veel mensen kanker hebben”, zegt Niesing. Dat laatste is niet onderzocht.
De wetenschap heeft nog geen antwoord op de vraag of verhoogde blootstelling aan elektromagnetische straling zorgt voor gezondheidsproblemen. Zo kan het zijn dat deze Smart-L-radar in Nederland voldoet aan de stralingslimieten, maar in bijvoorbeeld Italië of België niet op een locatie als bij Herwijnen zou mogen staan. In negen Europese landen gaat men namelijk uit van het voorzorgsbeginsel, met veel strengere normen dan in Nederland. In die landen staan dergelijke radars in onbewoonde gebieden of worden kleinere radars gebruikt. Volgens Edwin Rijkse moet Defensie daarom uitwijken en wel naar Nieuw-Milligen op de Veluwe. Daar staat nu een verouderde radar, die dienstdoet tot er een nieuwe Smart-L-radar is.
Volgens Defensie is Nieuw-Milligen minder geschikt, omdat de Utrechtse heuvelrug het zicht belemmert. Ook zijn er in Flevoland plannen voor windmolens die de radar dwarszitten. Uit documenten die de stichting uit Herwijnen opvroeg, blijkt evenwel dat Defensie Nieuw-Milligen al sinds 2018 als ‘back-up’ en een ‘reële optie’ ziet, ondanks de iets mindere dekking.
Herwijnen geeft zich daarom nog niet gewonnen, zegt Rijkse. Juridische stappen worden al voorbereid. Ook de gemeente West-Betuwe laat weten alle mogelijkheden om bezwaar te maken met beide handen aan te pakken.
Gezondheidsproblemen door blootstelling aan straling, kan dat?
De belangrijkste reden waarom inwoners van Herwijnen, inclusief de gemeente West-Betuwe, geen nieuwe radar bij het dorp willen, is de vrees voor gezondheidsschade door blootstelling aan straling. De radar komt op 900 meter van de dorpskern te staan en binnen een ring van 450 meter van de beoogde locatie liggen boerderijen.
In Herwijnen hadden inwoners altijd al het vermoeden dat gemiddeld veel mensen er de dodelijke spierziekte ALS kregen. In 2020 kreeg het dorp gelijk, na onderzoek van de GGD. In de voorbije twintig jaar kregen vijf inwoners en één oud-inwoner van het dorp de diagnose ALS. Dat is vier keer meer dan je zou verwachten in een dorp als Herwijnen, aldus de GGD. Of er langer dan twintig jaar geleden ook ALS-diagnoses zijn gesteld, is niet terug te halen.
De GGD kan met deze cijfers geen causaal verband met straling vaststellen. Bij het ontstaan van ALS speelt in 10 procent van de gevallen erfelijkheid een rol. Bij niet-familiaire ALS speelt een combinatie van factoren een rol, zoals aanleg, leefstijl en mogelijke blootstelling aan iets op werk of in de omgeving.
Ook de wetenschap weet niet of een verhoogde blootstelling aan elektromagnetische straling leidt tot gezondheidsproblemen als ALS. Dat bleek toen Tweede Kamerleden vragen konden stellen aan deskundigen over de geplande komst van de radar. De antwoorden lagen ver uit elkaar, van ‘aannemelijk dat mensen ziek kunnen worden door straling’ tot ‘waarschijnlijk geen gevaar voor de volksgezondheid.’
Er zijn onderzoeken uit Frankrijk en Amerika die zinspelen op een verhoogde kans op ALS door straling, of op een verhoogde kans op kanker, maar die studies zijn te beperkt in hun uitvoering om er conclusies aan te verbinden.
En dus is het maar net hoe je de kwestie benadert. Zo concludeerde TNO na een evaluatie op verzoek van Defensie dat de gezondheid van mensen in Herwijnen tegen mogelijke nadelige gevolgen van elektromagnetische velden voldoende wordt beschermd, als de radar voldoet aan de normen voor straling die in Nederland worden gehanteerd.
Een studie van de Gezondheidsraad naar straling in het algemeen, uit 2020, concludeert juist dat elektromagnetische velden ‘de potentie’ hebben om de gezondheid te schaden. Zowel TNO als de Gezondheidsraad baseren zich deels op dezelfde literatuur.
De Belgische hoogleraar Guy Vandenbosch, stralingsdeskundige van de KU Leuven, vatte de tweespalt in de wetenschap in de Kamer samen: “Deze discussie heb ik al tientallen keren gezien. We weten gewoon nog niet wat die straling doet met mensen op de lange termijn.” Zijn suggestie: “Ik zou zoeken naar een plaats die zeer afgelegen is. Ver van de bewoning. Want garanties dat de straling geen schadelijk effect heeft, kunnen we niet geven.”
Lees ook:
Defensie hoeft niet meer op een houtje te bijten: miljarden erbij om het gammele gebouw te stutten
Mede door de Oekraïne-oorlog krijgt Defensie er structureel 5 miljard euro per jaar bij. Hoe dat geld wordt besteed, staat in de langverwachte Defensienota.
