Hervonden herinneringen: onwaarschijnlijk maar niet onmogelijk

Psycholoog Ineke Wessel keek maandagavond naar De Wereld Draait Door, waar de Vlaamse schrijfster Griet op de Beeck vertelde over het seksueel misbruik door haar vader. Misbruik dat ze zich pas enkele jaren geleden begon te herinneren. Het eerste wat Wessel dacht: wat ontzettend dapper, wat goed dat ze over haar beleving praat.

Maar tegelijkertijd wierp het tv-optreden de onderzoekster van de Rijksuniversiteit Groningen een paar decennia terug in de tijd. "Ik vind het jammer dat sommige misvattingen over geheugen kennelijk terug zijn in de media. Ik hoopte dat ze weg waren." Nog even helemaal los van Op de Beecks verhaal, dat wil ze er nadrukkelijk bijzeggen. "Ik was niet bij haar therapie aanwezig, en weet niet hoe zij precies tot haar inzicht is gekomen." Toevallig schreef ze precies over deze 'hervonden herinneringen' mee aan een hoofdstuk in Routes van het Recht, een juridisch en psychologisch naslagwerk dat deze vrijdag wordt gepresenteerd.

Begin jaren negentig speelde de discussie hevig: kun je traumatische herinneringen nu wel of niet verdringen? Zeker in de Verenigde Staten stond een groep therapeuten met haar clientèle tegenover psychologen die het hele verhaal onmogelijk achtten. Uiteindelijk is dat debat beslecht, zegt Wessel. Zogenaamde ‘verdrongen herinneringen’ zijn volgens haar onwaarschijnlijk. Verdrongen in de zin van: naar het onderbewustzijn verbannen, waar ze dan voor symptomen zouden zorgen. “Ik ben in ieder geval niet overtuigd van het bewijs.”

De geest is tot veel in staat

Onderzoek van de Maastrichtse hoogleraar Harald Merckelbach uit 2003 onderschrijft dat. Hij vroeg 29 overlevenden van de jappenkampen naar hun herinneringen, die weinig aan details verloren waren. De Amerikaanse journalist Mark Pendergras ondervroeg eind jaren negentig drie Holocaust-experts, die stuk voor stuk geen voorbeelden konden noemen van overlevenden die hun trauma verdrongen en ze echt vergeten waren.

Soms hoort de Groningse psycholoog dat een herinnering zo gruwelijk is dat zij niet verzonnen kan zijn. "Maar dat kan best, de geest is tot veel in staat. Bovendien vormt zo'n hervonden herinnering zich vaak over een periode van jaren. Dan heb je genoeg tijd om hem steeds iets uit te bouwen in gruwelijkheid."

Ondertussen is het 'aanpraten' van herinneringen goed mogelijk. De Gezondheidsraad waarschuwde al in 2004 voor therapeuten die suggestieve vragen stellen, of van haar patiënten vragen een hypothetische situatie eens levendig voor te stellen. Dit kunnen getroebleerde mensen zijn die aankloppen voor een verklaring voor de depressie of angststoornis waar ze mee kampen. Wessel: "Die klachten probeert zo'n therapeut dan te duiden, maar de redenering is feitelijk een omgedraaide. Stel dat misbruik leidt tot depressie, dan betekent een depressie niet dat er dan dus vergeten misbruik zal hebben plaatsgevonden."

Terugvinden van herinneringen is mogelijk

Een relativering komt van Walter Everaerd, toenmalig voorzitter van de Gezondheidsraad-commissie en emeritus hoogleraar aan de UvA. Volgens hem is het zeker mogelijk herinneringen kwijt te raken, om die vervolgens 'terug te vinden'. Door triggers - een liedje, een geur - komen die weer tot leven. Iedereen kent dat wel, zegt hij. "Verdorie, ja, dat was ik helemaal kwijt, denk je dan." En dat kan volgens hem in theorie zelfs bij een traumatische ervaring als ernstig seksueel misbruik. Of zoals het in het lijvige rapport uit 2004 staat: 'Het is zowel opmerkelijk als aannemelijk dat ook deze herinneringen geheel of gedeeltelijk - tijdelijk of context-afhankelijk - ontoegankelijk kunnen raken, en eventueel weer worden hervonden. In welke mate dat voorkomt, is niet duidelijk.'

"Vergeet niet: een therapeut heeft als instelling: als dit is waar je mee zit, dan gaan we daaraan werken. Objectieve waarheidsvinding is niet zijn taak", zegt Everaerd. "Hervonden herinneringen blijven vaak speculatie omdat de herinnerde gebeurtenis dan niet te verifiëren is. Juridisch heb je er dan ook niets aan." Of om met de Gezondheidsraad te spreken: of het nu echt gebeurd is of niet, een nieuwe interpretatie van aspecten uit het verleden is er in de eerste plaats zodat de patiënt er beter mee uit de voeten kan.