Herdenken is stilstaan bij de vergetelheid

Erik Borgman en Liesbeth Hoeven: Sporen van afwezigheid. Gedenken in stemmen, stenen en stilte.
Klement, Zoetermeer. isbn 9789086870844; 130 blz. €18,95

De schrijvers
Erik Borgman is hoogleraar theologie aan de Universiteit van Tilburg en publiceert regelmatig over de relatie tussen moderne cultuur en het christendom.

Liesbeth Hoeven is promovendus aan dezelfde universiteit. Zij doet onderzoek naar de herdenkingscultuur in de hedendaagse samenleving, met name naar het herdenken van de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog.

Hun thematiek
In een reeks essayistische bespiegelingen onderzoeken de auteurs verschillende aspecten van de wijze waarop de Holocaust tegenwoordig wordt herdacht.

De omgang met het dagboek van Anne Frank en het Achterhuis, haar onderduikadres, zijn hierbij de belangrijkste voorbeelden. Zo staan de auteurs stil bij de wijze waarop toeristen in hun vrijetijdskleding, fototoestel in de aanslag, het Achterhuis doorlopen om vervolgens weer over te gaan tot de orde van de dag. Kan dat wel zo achteloos? Maar anderzijds: zou het niet pervers zijn wanneer ook het leven van de toeristen blijvend getekend raakt door het bezoek aan het Achterhuis?

Steeds opnieuw overpeinzen de auteurs dergelijke gestalten van herdenkingsplaatsen en -vormen, om zich dan af te vragen hoe die gedachtenis nu precies ons leven zou moeten beïnvloeden.

Wat moeten we met dat dagboek, met dat Achterhuis, maar ook met de barakken van Auschwitz, de treinrails die - volledig overwoekerd - nog steeds te vinden zijn, de oorlogsmonumenten die in iedere stad staan?

Mooiste zin
"Het was de inzet van de Grote Vernietiging vooral Joden - maar ook zigeuners, homoseksuelen, geesteszieken en asocialen - uit de geschiedenis te verwijderen zonder dat ze daarin een spoor zouden nalaten. Dit is in een verbijsterende mate gelukt. Maar de vraag is niet hoe we hier nog iets aan zouden kunnen doen. De vraag is hoe wij onszelf eraan herinneren dat er in ons oppervlakkig gezien onaangetast heden, iets ontbreekt."

Opvallendste stelling

Steeds opnieuw klinken er voorafgaand aan de Nationale Dodenherdenking op 4 mei bezorgde stemmen: Wat als straks niemand meer weet wat we nu eigenlijk herdenken? Als er geen ooggetuigen meer zijn? Sommigen pleiten er van de weeromstuit voor om dan maar slachtoffers van álle oorlogen te gedenken, niet alleen van de Tweede Wereldoorlog maar ook van de oorlogen en verschrikkingen van nu.

De auteurs van dit boek stellen daar tegenover dat het een misvatting is dat je door herdenken een strijd tegen de vergetelheid aangaat. Integendeel, herdenken is juist bij die vergetelheid stilstaan. We hoeven niet met man en macht herinneringen op te halen, alsof herdenken een vorm van historisch besef is, maar we moeten ons realiseren dat ons iets ontbreekt, dat nooit meer terug zal komen. Herdenken vraagt zo geen actieve, maar juist een ontvankelijke houding.

Reden om dit boek niet te lezen
Aan de hand van verschillende reflecties proberen de auteurs een nieuw perspectief op herdenken aan te reiken. De samenhang tussen deze reflecties blijft echter steeds gissen, en nieuwe thema's worden ad hoc gepresenteerd. Het is dan ook lastig om de gedachtengang van de auteurs na te volgen.

Het behoorlijk gezwollen taalgebruik ten slotte weerhoudt de lezer er definitief van om zijn eigen reflecties naast die van de auteurs te leggen. De op zichzelf genomen zeer waardevolle inzichten van de auteurs beklijven hierdoor niet.

Reden om dit boek wel te lezen
Door dit boek maak je als lezer kennis met uiteenlopende vormen van gedachtenis van de Holocaust: rondreizende replica's van Achterhuizen in Amerika en Japan, een kampoverlevende die terug in Auschwitz met zijn kleinkinderen danst op 'I will survive' en dat vervolgens op YouTube zet, stenen met de namen van slachtoffers die zo gemaakt zijn dat je erover kunt struikelen, enzovoorts.

Hierdoor draagt dit boek niet alleen bij aan een reflectie over herdenken, maar zet het er ook daadwerkelijk toe aan: al deze herdenkingsvormen laten zien dat het kwaad van de Holocaust nog steeds sporen in onze tijd nalaat.

undefined