Helsinki 1975 herhalen? Mits Poetin landsgrenzen gaat respecteren
Voordat gepleit wordt voor een nieuwe Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa, zoals in 1975 in Helsinki, zou Poetin eerst moeten handelen naar de eerste Helsinki-akkoorden. De federatie lapt die afspraken aan haar laars, stelt Patrick van Schie van de Teldersstichting.
De slotakte van de Helsinki-akkoorden wordt door menigeen beschouwd als een hoogtepunt van detente. Kort daarop begon al enige verkoeling in de Oost-Westverhoudingen, die na 1979 (de Sovjet-inval in Afghanistan) en 1980 (afkondiging van de staat van beleg door generaal Jaruzelski in Polen, om een dreigende militaire onderdrukking van Solidarnosc door het Rode Leger af te wenden) vervielen in wat historici wel eens de tweede Koude Oorlog noemen.
Eind deze maand wordt herdacht dat de conferentie in de Finse hoofdstad waar de slotakte zou worden getekend, veertig jaar geleden werd geopend. Nu tussen het Westen en Rusland wederom een ijzige sfeer heerst, zal her en der de roep om te handelen in de geest van Helsinki wel opklinken. Onlangs opende Rene Cuperus van de Wiardi Beckman Stichting (in Trouw van 27 juni jl.) de rij van Nederlandse pleitbezorgers van een tweede 'Helsinki'.
Waarheid in Pravda
Het Westen kreeg in 1975 van de Sovjet-Unie gedaan dat dit land fundamentele mensenrechten formeel erkende. De slotakte werd destijds in zijn geheel in de communistische partijkrant Pravda afgedrukt, een van de zeldzame keren dat in dit blad enkele waarheden te lezen waren. Mensenrechtenactivisten in de Sovjet-Unie en haar satellietstaten zouden zich op de beloften van de Sovjetleiding gaan beroepen. Sommige belangrijke leden van het Politburo - zoals Soeslov (de hoogste partij-ideoloog) en Andropov (op dat moment chef van de KGB) - verzetten zich om die reden tegen de slotakte.
Maar minister van Buitenlandse Zaken Gromyko kreeg de meerderheid - onder wie partijchef Brezjnev - aan zijn zijde vóór ondertekening met het argument dat het uitsluitend aan de Sovjet-Unie was om te bepalen 'wat wel en wat geen inmenging in onze binnenlandse aangelegenheden' vormde. Zoals kenner van de buitenlandse politiek van de Sovjet-Unie Adam Ulam reeds in 1983 schreef, betekende een en ander dat 'the Soviet Union and its Communist friends solemnly undertook as their international obligation to do something neither they nor any non-communist signatory to the Helsinki Act could seriously believe they would do.'
Noord-Amerika uitgesloten
Het voorstel voor een conferentie zoals die in Helsinki kwam uitgerekend uit de koker van het Kremlin. Natuurlijk niet om de mensenrechten op de agenda te krijgen. Waar was het de Sovjet-Unie dan wel om te doen? Twee doelen stonden voorop. Het eerste voorstel uit 1954 van minister van buitenlandse zaken Molotov, een trouwe zetbaas van de één jaar eerder overleden tiran Stalin, bepleitte 'een Europese conferentie over veiligheid en samenwerking'. Een Europese conferentie..., dat wilde dus zeggen zonder deelname van de Verenigde Staten en Canada. De Sovjet-Unie kon dan als enige aanwezige supermacht de uitkomsten van zo'n bijeenkomst dicteren. Het was een opzichtige poging de vijf jaar jonge Navo te splijten. De Westerse landen waren zo wijs om niet in deze Sovjet-truc te tuinen.
Pas nadat het Kremlin in 1969 de uitsluiting van de Noord-Amerikanen liet vallen, kon de aanloop naar Helsinki beginnen. En kon de Sovjet-Unie zijn tweede doelstelling bereiken: erkenning van de landsgrenzen zoals die na 1945 in Europa waren getrokken, en ze tot onschendbaar te doen verklaren. Vrij onschuldig, lijkt het nu misschien, maar vooral in de Verenigde Staten klonk rechts én links kritiek: het werd - niet ten onrechte - gezien als instemming met de bezetting en annexatie door de Sovjet-Unie van de drie Baltische staten, een inlijving waartoe het Kremlin in september 1939 na een deal met Hitler (een geheime clausule in het Molotov-Ribbentrop-pact) was overgegaan.
Laffe onderwerping
Pikant genoeg is de onschendbaarheid van de landsgrenzen waarop de Russen in 1975 zo gebrand waren, de laatste jaren door de huidige Russische heerser aan zijn laars gelapt. Indien op een tweede Helsinki-akte wordt aangestuurd, zou een eerste voorwaarde moeten zijn dat Poetin de eerste slotakte - die uit 1975 - nog eens herbevestigt en daarnaar handelt. Kortom, voordat er aan een tweede Helsinki-achtige conferentie kan worden begonnen dient Moskou onmiddellijk op te houden met de heimelijke interventie en alle gestook in de oostelijke Oekraïne, alsmede de militaire bezetting van de Krim te beëindigen.
Het Kremlin zou tevens duidelijk moeten laten blijken dat het andere grenzen in de toekomst zal respecteren. Het onlangs aangekondigde 'onderzoek' door de Russische procureur-generaal naar de constitutionaliteit van de onafhankelijkheid van de Baltische staten in 1991, is een nieuw bizar signaal dat Moskou momenteel juist aan grenzen morrelt. De Russen zouden er beter aan doen de illegaliteit van hun pact met de nazi's in 1939, waarin zij zich het Balticum toe-eigenden, openlijk te erkennen en er hun excuses voor aan te bieden.
Westerlingen die hun hoofd afwenden van waaraan Poetin zich de laatste jaren heeft vergrepen en tot business as usual willen overgaan, zetten geen nieuwe detente in maar begaan een daad van laffe onderwerping.
Patrick van Schie is historicus en directeur van de Teldersstichting, de liberale denktank van Nederland, gelieerd aan de VVD. Hij schrijft deze column op persoonlijke titel.
