Hans Mannheim: als 3-jarige de leukste, als 17-jarige afgevoerd naar Auschwitz
Kamp Westerbork komt vandaag met een herziene versie van zijn herdenkingsboek. Het boek bevat de namen van 102.000 vermoorde Joden, Sinti en Roma. Trouw koos een willekeurige naam. Wie was Hans Mannheim, die op zijn zeventiende werd afgevoerd naar Auschwitz?
Hans Mannheim was Duits en kindvluchteling, zoals dat nu heet. Vader Herbert, een Joodse huisarts in Berlijn, was getipt dat hij zou worden opgepakt. Daarom neemt het gezin halsoverkop in juli 1933 de enige internationale trein die die avond vertrekt uit de Duitse hoofdstad. En zodoende stapt Hans (9) met zijn ouders en broertje Eddy (4) op de trein naar Amsterdam.
Hans is een mooi kind. Op strandvakantie in Knokke wint hij als driejarige in 1927 met zijn lange haar zelfs de prijs voor leukste jongen. De Belgische jury geeft hem die uiteindelijk niet. Omdat hij Duits is. De bezetting was blijkbaar te kort geleden.
In de Amsterdamse Rivierenbuurt - waar ook Anne Frank en oud-burgemeester Ed van Thijn opgroeien - proberen de Mannheims de draad weer op te pakken. Hans gaat naar de Dongeschool, waar dan een derde van de kinderen Joods is. Hij en Eddy spreken binnen een paar maanden accentloos Nederlands.
Meijer van der Sluis (91) noemt zijn klasgenootje 'een hele zorgzame, intelligente jongen'. Hij speelt vaak bij Hans thuis en herinnert zich van verjaardagen heerlijke zelfgebakken Duitse taarten. Deze scène weet hij ook nog: hoe een huilende Eddy op zijn eerste schooldag aan de hand van grote broer Hans staat.
Hun vaders artsenbul wordt niet erkend. Het echtpaar begint daarom een praktijk voor massage en heilgymnastiek aan huis. Het gezin heeft een hechte band. Vader bouwt een kano: samen met Hans en Eddy gaat hij de Nieuwe Meer en de vaart op. Hans verzamelt postzegels, leest over modeltreinen en krijgt een zwart-wit poesje van de buren. In 1937 doet hij zijn bar mitswa. 's Winters gaan ze schaatsen, 's zomers leren de broertjes zwemmen in het De Mirandabad.
Maar in 1941 begint de ellende echt: dat zwembad, parken, winkels, trams - steeds meer wordt 'voor Joden verboden'. Vader Herbert werkt inmiddels als assistent van een arts in de Indische buurt. Dat mag niet. Hij wordt verraden, gearresteerd en moet direct door naar Westerbork. Soms zoekt Hans hem op. Hij spijbelt dan van de 'HBS voor Joden'.
In 1942 volgt een 'werkoproep' voor 17- en 18-jarige statenloze Joden in Amsterdam. Moeder Betty is wanhopig. Hoe kan zij voorkomen dat zij ook Hans kwijtraakt? Als hij nou eens ziek zou zijn? Eddy's dochter Yvonne Cohn (63) uit Den Haag vindt dit het grootste dilemma voor een moeder. Betty vraagt een bevriende arts om hulp. Die geeft Hans een injectie, zodat hij doodziek in Westerbork aankomt. Vader Herbert, die daar kamparts is, smeekt een hoge SS'er of zijn zoon mag achterblijven in de ziekenbarak. "Andere lucht zal hem goed doen", is het antwoord. Op 15 juli moet Hans mee op het eerste transport naar Auschwitz. Drie dagen later, na aankomst, wordt hij juist omdat hij ziek is gelijk vergast. Had een gezonde Hans wel een overlevingskans gehad? Er is nog meer dat niemand van Hans weet. Wat waren zijn toekomstdromen? Ontfermde zich iemand over hem in de trein?
Toch blijft Hans altijd aanwezig. In tekst op de grafsteen in Vijfhuizen van zijn moeder, die met Eddy de Holocaust wist te overleven. Eddy vernoemt later zijn zoon (nu 60) naar Hans. Dochter Yvonne: "Als jongen had ik Hans geheten. Heel begrijpelijk dat je je broer zo laat voortleven." Kleinzoon Jeffrey (35) kreeg opa Eddy (hij overleed in oktober als 88-jarige) door zijn vragen zover om de familiegeschiedenis op te schrijven. Hij is vastbesloten dat boek later aan zijn kinderen voor te lezen en over Hans te vertellen.
En wat Eddy zo pijnlijk vond bij de eerste uitgave in 1995 van het 'Monument' van Westerbork: zijn broer Hans was vergeten, omdat het combineren van alle bronnen ingewikkeld is. Dat is in de nieuwe editie rechtgezet. Die verschijnt vandaag, een dag voor voor de Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust. Daar staat hij, op pagina 1179: Mannheim, Hans. 23-8-1924 Berlijn, 18-7-1942 Auschwitz.
Kunstenaar Bart Domburg schreef 102.000 namen en leeftijden van Holocaustslachtoffers op, van Aa tot Zysmanowicz. 'Met mijn pen wil ik mensen tevoorschijn halen.'
De Joodse vrouw die in 1944 in het kamp werd geboren, getuigde in 2015 tegen de 'boekhouder van Auschwitz'. Die werd veroordeeld en vroeg begin dit jaar tevergeefs om gratie.
Het Joods Historisch Museum toont tot 25 maart het werk van kunstenaar Charlotte Salomon, die omkwam in Auschwitz.
