'Halsema heeft GroenLinks als een ideologische ruïne achtergelaten'

Heeft groene politiek in Nederland nog enige toekomst? Het is een kwestie die Marius de Geus (1954) als weinig anderen bezighoudt. Al sinds begin jaren negentig doet hij als politiek filosoof onderzoek naar 'duurzaamheidsvraagstukken'. Bovendien geldt hij als een van de ideologen van het groene gedachtengoed.

Nee, zegt hij in zijn uiterst sobere, uiterst schaars verlichte werkkamer aan de Universiteit Leiden. Het dramatische zetelverlies van GroenLinks bij de laatste verkiezingen verbaasde hem allerminst. Maar wijzen naar lijsttrekker Jolande Sap of andere personages noemt hij 'veel te gemakkelijk'. In feite was het verval volgens hem al veel eerder ingezet. "Femke Halsema heeft in 2005 de linkse aspecten van de partij verkwanseld. Van oudsher stonden PvdA, SP en GroenLinks sociaal-economisch op één lijn - het bekende verhaal van de sterkste schouders en de zwaarste lasten. Maar GroenLinks koos er onder Halsema voor om een soort D66 light te worden." Zelf trok hij destijds al de consequentie ('Met echt wel een gevoel van teleurstelling en verdriet') en zegde zijn partijlidmaatschap op. Natuurlijk, zegt De Geus nu, Halsema had grote kwaliteiten als politica, was een slim debater, zette de partij in de jaren die volgden uitstekend neer in de media. "Maar ze heeft GroenLinks als een ideologische ruïne achtergelaten."

Het verval werd nog een tijdje verbloemd doordat Halsema zo'n sterke politica was?
"Dat vind ik, ja. Zij had wel iets machiavellistisch. Ze wist bijna intuïtief hoe ze macht moest verkrijgen én moest vasthouden. Iedereen in de partij besefte: zij bijt van zich af, zij is bereid heel ver te gaan. Niemand waagde het dan ook aan haar stoelpoten te zagen. Op het moment dat Jolande Sap op die stoel werd gehesen lag het zaagsel al overal op de vloer. Ik weet heel zeker dat Tofik Dibi de politieke macht van Halsema nooit had durven betwisten."

Op zichzelf, zegt De Geus, heeft Sap het 'niet eens onverdienstelijk' gedaan. "Maar ze is geen raspolitica. En Machiavelli zegt: je moet in de politiek een vos zijn én een leeuw. Als je alleen een vos bent, intelligent, bekwaam en betrokken zoals Sap, dan red je het niet. Zij was in dat opzicht veel te netjes, te aardig en te vriendelijk. In de politiek moet je desnoods bereid zijn je tanden in de nek van de tegenstander te zetten. Dat kon ze niet."

Minstens zo belangrijk vindt De Geus dat onder Halsema ook 'de groene boodschap' in de verdrukking kwam. Bij verwante partijen in het buitenland is dat volgens hem heel anders gegaan. "In Duitsland entameerden de Groenen een diepgaand theoretisch debat over ecologische ideeën, over het totstandkomen van een duurzame, verantwoorde economie. In België, bij Groen, was dat exact hetzelfde. Ik reis daar twee à drie keer per jaar heen om te overleggen over dit soort thema's. De partij organiseert daar cursussen en debatten voor gewone leden en kiezers over de toekomst van een milieuvriendelijke economie. En hier? Ik houd de website goed in de gaten, maar GroenLinks heeft daar nooit aan kunnen tippen."

Heeft u daar een verklaring voor?
"Ik denk dat het intellectuele politieke debat in Nederland sowieso niet zoveel voorstelt. Dat zie je bij alle partijen, dus ook bij GroenLinks. Natuurlijk, de partij heeft een wetenschappelijk bureau. Maar daar heb ik nooit veel scherpte en consistentie gezien over de ideologische lijn. Ook in de tijd dat er nog genoeg middelen waren om zo'n discussie te voeren, gebeurde er naar verhouding heel weinig."

Misschien, zegt De Geus, is het probleem van GroenLinks wel fundamenteler. "GroenLinksers vinden het heel vervelend als ik dit zeg, maar als er één groep kiezers worstelt met hoe je moet leven volgens je idealen dan zijn zij het. Ik vind dat een ontzettend interessant fenomeen.
Kijk, wie voelen zich aangetrokken tot de partij? Dat zijn over het algemeen mensen die hoogopgeleid zijn, bovengemiddeld verdienen, cultureel geïnteresseerd zijn, houden van verre reizen. Dat alles brengt een levensstijl met zich mee die haaks staat op de duurzaamheidsboodschap die de partij uitdraagt. Want op het moment dat je het vliegtuig pakt om een ecoreis te maken, is het al geen ecologisch verantwoorde reis meer. En je bewoont een groot huis, dat kun je nu eenmaal betalen.

Dan verstook je doorgaans ook veel meer. GroenLinksers willen daar nooit op aangesproken worden. Het is wel de realiteit."

Je moet praktiseren wat je predikt, vindt u.
"Het heeft te maken met geloofwaardigheid. Halsema is daar altijd heel eerlijk over geweest. Zij houdt van luxe, en dat mag van mij. Maar ze reed op een gegeven moment in zo'n oude, stinkende Mercedes diesel door Amsterdam, de vervuilendste auto die er bestaat. Dat was niet heel handig, want dan krijg je een credibility issue. Als je je dan ook nog afficheert als liberale partij kom je nog méér in de problemen. Op het moment dat je vrijzinnigheid predikt, wordt die groene boodschap namelijk ontzettend moeilijk te verkopen. Dat betekent dat de overheid niet het recht heeft om tegen burgers te zeggen: u zult enigszins moeten matigen. Begrijp me goed, ik ben geen voorstander van DDR-toestanden waarbij de staat bepaalt welke theedoek je mag gebruiken. Maar je kunt je wel voorstellen dat de overheid, bijvoorbeeld door met ecotaxen de prijs van benzine en kerosine stevig te verhogen, werkelijk sturend bezig is. De politiek mag met het oog op de belangen van toekomstige generaties wel degelijk grenzen trekken, vind ik."

Hebben uw geestverwanten in Duitsland dat beter aangepakt?
"De groene beweging is daar veel meer mainstream. Duitsland heeft bijvoorbeeld al jaren geleden een wet waardoor je een vrij luxueuze vergoeding krijgt voor de zonnestroom die je opwekt. Dat was echt een doorbraak. Nederland loopt hopeloos achter, met een onduidelijk subsidiesysteem, waarvan het potje op een gegeven moment weer leeg zal raken. Eigenlijk willen bedrijven en burgers maar één ding: helderheid voor de komende tien, twintig, liefst dertig jaar. Als je een transparante regeling maakt, waarop je je investering kunt afstemmen, dan krijg je ook de gewone burgerman mee. Die wordt dan zelfs enthousiast, want er valt geld aan te verdienen. Nederland weigerde om dat eenvoudige en effectieve Duitse model over te nemen. Terwijl het zo had gekund."

Waarom gebeurt dat niet?
"We verwachten alles van vrijwillige convenanten, terwijl iedere bestuurskundige en elke politicoloog weet dat die niet werken. Bedrijven willen gewoon de zekerheid dat hun investeringen op de lange termijn iets opbrengen."

GroenLinks zou hierin zegenrijk werk kunnen doen?
"In mijn ogen zou de partij de guts moeten hebben om dit soort debatten aan te gaan. GroenLinks moet ook duidelijker zijn tegenover de kiezer. Eerlijk zeggen: de huidige economische groei kan niet onbeperkt doorgaan. En als u kiest voor GroenLinks, dan kiest u voor een partij die dat vindt en daar de consequenties uit trekt. Ik heb hier een mer à boire aan boeken staan over de steady state economy. Dat wil zeggen: je streeft naar een wereld waarin mensen gelukkig zijn, voldoende werk hebben, maar waar het milieu beschermd wordt en er terughoudendheid is in economische groei."

Dan blijft er vermoedelijk een héél klein sektarisch partijtje over.
"Dat hoeft niet, als de partij de balans tussen die groene en die sociale boodschap maar scherp in de gaten houdt. Precies daar is het onder Halsema naar mijn idee ernstig misgegaan."

De politicoloog Rinus van Schendelen zegt: de rol van GroenLinks is uitgespeeld, ze moet gewoon opgaan in een andere partij.
"Dat ben ik volkomen met hem oneens. Kijk, ik heb sinds de jaren negentig niet anders meegemaakt dan dat de belangstelling voor groene thema's bij elk zuchtje tegenwind weer inzakte. Nu, in deze crisis, draait alles om baanzekerheid. Opeens moeten mensen behoorlijk minderen en daar zit niemand op te wachten. Je ziet het ook bij iemand als president Obama. Die heeft keihard gezegd: climate change is een probleem, maar er zijn nu grotere problemen. Dat is toch wel de algehele teneur binnen de politiek. Juist omdat duurzaamheid en een ecologisch verantwoorde economie zulke modegevoelige thema's zijn, heb je een partij nodig die daar voortdurend op blijft hameren. Anders verdwijnen het thema helemaal uit het zicht. Ik heb het voorrecht dat ik tijdschriften kan bijhouden als Science en Nature en Ecological Politics, allemaal serieuze bladen, peer reviewed. Als je die leest, kun je moeilijk volhouden dat er weinig aan de hand is. Ik denk dat het klimaatprobleem door de kiezers nog steeds erg wordt onderschat. Toevallig vindt de Algemene Rekenkamer dat ook, toevallig vindt het Planbureau voor de Leefomgeving dat ook. Alleen lees je daar in de Nederlandse dagbladen maar heel zelden over."

Bestaat GroenLinks nog over tien jaar?
Het is even stil. "Ik denk wel dat er plaats blijft voor een partij als GroenLinks, maar alleen als ze met een aansprekend verhaal weet te komen. Een overkoepelend verhaal, waardoor mensen inzicht krijgen in de culturele, sociale en economische achtergronden van de moderne consumentensamenleving. In België heb ik dat laatst ook besproken: hoe kun je de groene boodschap in aantrekkelijke termen verkopen? Hoe kun je mensen ervan doordringen dat we niet kunnen doorgaan met onze luxe, hedonistische leefstijl? Mijn laatste boek gaat over de redenen waarom we onbeperkt willen consumeren. Waarom steken we elkaar aan met ons excessieve, vaak obsessieve consumptiegedrag? Waarom blijven we zoveel vliegreizen maken? Waarom rijden niet alle ministers en staatssecretarissen in een betaalbare, degelijke en milieuvriendelijke Skoda die op relatief schoon aardgas rijdt?"

Het klinkt allemaal wel erg vreugdeloos.
"Helemaal niet. Ik wil mensen vrijlaten, maar aan bepaald consumptiegedrag hangt een prijs. Voor vervuilend gedrag moeten mensen gewoon consequent dokken. Als je wilt vliegen, ik vind het best. Maar het is ridicuul dat de vliegprijzen niet de juiste indicatie geven van de ecologische kosten. Mijn jongste dochter studeert in Londen. Als ze naar huis wil komen, wil ik liever dat ze de trein neemt. Maar dat is duurder dan vliegen! Dus heb ik tegen haar gezegd: ik pas het prijsverschil wel bij. Mijn studenten zeggen tegen mij: het is voor ons goedkoper om uit te gaan in Barcelona dan in Amsterdam. Een retourtje Barcelona kost 19 euro. Dan slapen ze gewoon een nacht niet en vliegen ze de volgende ochtend terug. Ik wil hun dat plezier niet ontnemen, maar ik denk wel: dit is vanuit economisch en ecologisch oogpunt pervers."

Misschien vinden we uiteindelijk technologische oplossingen voor ecologische problemen.
"Ik ben heel kritisch over die zogeheten win-wingedachte: economisch doorgroeien én technologie inzetten. Het bewijs dat deze strategie werkt is nog nooit geleverd. Je weet ook niet hoeveel nadelen nieuwe technologieën weer zullen opleveren. Het essentiële probleem is het rebound-effect. Je koopt spaarlampen, dus laat je het licht langer branden. Je koopt die hybride auto, dus ga je meer rijden, want je geweten is schoon. Wij kochten een nieuwe, energiezuinige HR-ketel, de beste en efficiëntste die er is. Mijn vrouw zei meteen dat de thermostaat nu wel twee graden hoger kon. Ik houd erg van haar, maar ik was ontsteld. Geloven in technologische ontwikkelingen is de makkelijkste weg. Dan denk je alle milieuproblemen te kunnen oplossen zonder dat mensen hun gedrag hoeven te veranderen. Zonder dat het pijn doet."

En het moet van u pijn doen?
"Politici hebben er belang bij om de suggestie te wekken dat we milieu- en klimaatproblemen kunnen oplossen zonder een stapje terug te doen. Let wel, ik heb het niet over twintig stappen terug, ik heb het over een stapje terug. Ik durf best te zeggen dat het naïef is om te denken dat je klimaatproblemen kunt oplossen zonder dat het pijn doet. Dat gaat simpelweg niet lukken. Je zult keuzes moeten maken, en bereid zijn een prijs te betalen. Jij noemt dat calvinistisch? Daar herken ik me absoluut niet in. Maar ik geloof inderdaad dat je in het leven niet alles tegelijk kunt hebben."

Het leven mag niet leuk zijn.
"Mijn leven is bijzonder leuk, dat meen ik echt. Ik werk bijvoorbeeld bewust maar 0,7. Als ik een echte calvinist was, zou ik waarschijnlijk veel meer uren werken. Toevallig koester ik mijn gezinsleven en vind ik het belangrijk om een bepaalde vrijheid te behouden. Ik heb ook gemerkt dat werkelijk milieuvriendelijk leven tijd kost. Ik stap niet in een auto om vier afspraken achter elkaar af te werken. Ik stap gewoon in de trein en dan heb ik die dag één afspraak. Ik ben daar blij mee, ik voel me er goed bij, ik heb geen enkele last van stress. Ik ben een groot voorstander van slow living."

Die boodschap moet ook GroenLinks uitdragen?
"Wat mij betreft wel, ja. En de kunst is te laten zien dat dit geen vreugdeloos bestaan hoeft te betekenen. Integendeel. Ik kan juist heel erg genieten, hoor."

Wie is Marius de Geus?
Marius de Geus (Den Haag, 1954) studeerde politieke wetenschappen in Leiden, waar hij sinds 1977 werkt als universitair docent en onderzoeker; in 1989 promoveerde hij op 'Organisatietheorie in de politieke filosofie'.

Hij houdt zich vooral bezig met duurzame economie en 'groene' politieke theorieën. Tot 2005 was De Geus lid van GroenLinks.

Hij publiceerde onder meer 'Politiek, milieu en vrijheid' (1993), 'Ecologische utopieën' (1996), 'De bevrijding van het landschap' (met Thomas van Slobbe, 2001), en 'The End of Over-consumption' (2003).