Guy Verhofstadt zoekt paardemiddel voor doodziek Europa

Wordt hij het hemelbestormen dan nooit moe? Keer op keer werpt de politieke realiteit in Europa hem terug op aarde. Maar daar staat hij weer, klaar voor zijn volgende aanloop.

Guy Verhofstadt probeert het met een nieuw boek gewoon nog een keer. 'De ziekte van Europa', heet het, een veel pessimistischer titel dan we van hem gewend zijn (voorheen schreef hij onder meer 'Voor Europa!' en 'De weg uit de crisis').

Maar het gaat vooral om de ondertitel, zo legde hij maandagavond uit tijdens de boekpresentatie in Brussel. Die luidt: '(en de herontdekking van het ideaal)'. Want de oud-premier van België en huidig prominent Europarlementariër doet met dit boek niets minder dan een roekeloze poging om een oud Europees grondwetidee uit begin jaren vijftig, dat destijds een snelle dood stierf, af te stoffen en opnieuw in de groep te gooien. Een groep van 28 lidstaten inmiddels.

"De opzet is helder", schrijft Verhofstadt. "Het tot stand brengen van een Europese federatie. Met die federatie wordt een nieuwe supranationale soevereiniteit in Europa geschapen."

Je moet maar durven, anno 2015.

Da joenk
Als een durfal zit hij daar, op het podium van de chique concertzaal Bozar, in zijn vrijetijdskleding, met een jong publiek tegenover zich. Hij gesticuleert en zwaait met zijn armen zoals we dat van zijn parlementaire optredens in Straatsburg gewend zijn. Bij het antwoord op een vraag vanuit een eurokritisch journalistenpanel, begint hij op kalme toon zijn argumenten uiteen te zetten waarna zijn stemvolume en armgebaren gezamenlijk naar een climax gaan. Een beetje zoals Beethoven, die al componerend geestdriftiger werd van zijn eigen geestdrift.

Het lijkt wel of Verhofstadt voorzitter probeert te worden van de jongerenafdeling van zijn politieke partij. Maar 'da joenk', zoals een vakbondsleider de toenmalige, halsstarrige begrotingsminister in de jaren tachtig noemde, is inmiddels 62 jaar. Bijna negen jaar premier van België geweest (1999-2008).

Meestal gebruiken dergelijke 'uitgerangeerde' politici een anoniem erebaantje of het pluche in Straatsburg als glijbaan naar het staatspensioen. Zo niet 'da joenk'.

Kan iemand zich een Nederlandse politicus voorstellen, een zestiger, die een jong publiek in de grote zaal van het Amsterdamse Concertgebouw weet te amuseren en te enthousiasmeren met een pro-Europees verhaal?

'De ziekte van Europa' bestaat grotendeels uit een nietsontziende diagnose van wat er allemaal mis is met de Europese Unie. Verhofstadt spreekt van een 'polycrisis: moreel, politiek, economisch'.

Wie de inhoudsopgave bekijkt, zou denken dat dit een boek is van de grootste euroscepticus van deze tijd. Zomaar wat hoofdstuktitels: De dwerg Europa; Het massagraf van de Middellandse Zee; De aftakeling van de Europese industrie; De obese arbeidsmarkt; De modderpoel van de Europese instellingen; Het waanbeeld van de Europese begroting.

Eindeloos
De diagnose is bekend en wordt in de politiek breed gedeeld, van eurofiel tot eurofoob: de EU is doodziek. Wat is het medicijn? Daar splijten de geesten. Het ene kamp zegt: de ziekte wordt veroorzaakt doordat er te veel EU is. Dus moeten we die Brusselse bedilzucht snel afbouwen, de macht moet weer terug naar de natiestaat. Het andere kamp zegt dat er juist te weinig EU is en te veel nationale belangen die een goed functioneren van die Unie in de weg staan.

Het aantal voorbeelden waarmee Verhofstadt die laatste stelling verdedigt, is eindeloos. Op defensiegebied slaat de EU nog geen deuk in een pakje boter. De gemeenschappelijke muntunie verkeert in een crisis omdat dit politieke project een regering, een gedeelde schatkist en een volwaardige bankenunie mist.

De interne markt, die zogenaamd een van de grote Europese integratiesuccessen is, is nog maar hooguit voor 30 procent voltooid. Er zijn 28 digitale, energie- en kapitaalmarkten, niet één. Geen wonder dat een innovatief Zweeds bedrijf als Spotify uitwijkt naar de Verenigde Staten. Van Amerika, welteverstaan.

Nachtmerries
"Wat ik probeer te doen met dit boek", aldus Verhofstadt maandag in Brussel, "is pleiten voor een fundamentele hervorming. Niet stapje voor stapje, zoals we al zestig jaar doen."

Die oude, vrij simpele grondwet - eigenlijk 'statuut' - die zes ministers van buitenlandse zaken in 1952 opstelden, en die in facsimile in 'De ziekte van Europa' is opgenomen, moet als basis dienen voor die radicale ommezwaai naar een federaal Europa. Het statuut vond al in 1954 zijn Waterloo in het Franse parlement, dat geen heil zag in een Europese defensiegemeenschap.

Wie zou je nu, in dit pragmatische Merkel-Rutte-tijdperk, wél zo gek krijgen? Een 'federaal Europa'; alleen al de woordcombinatie bezorgt Europese burgers en hun politici nachtmerries over verlies aan nationale soevereiniteit, komkommerkeurende Brusselse bureaucraten en uitholling van de democratie.

Onzinnige angsten, schrijft Verhofstadt. "Een federaal Europa biedt juist de beste waarborg voor culturele diversiteit. Tot de Europese waarden behoren onder meer het verdedigen van de meertaligheid tegenover de natuurlijke drang van veel natiestaten om één dominerende cultuur of nationale taal te gebruiken."

Burgemeesters
De oud-premier weidt een paar keer uit over Nederland, zowel in positieve als in negatieve zin. Zo noemt hij Duitsland, België en Oostenrijk als goede voorbeelden van federaties waarin veel op lokaal niveau wordt beslist. "In Nederland en Frankrijk wordt alles in respectievelijk Den Haag en Parijs geregeld, tot de aanstelling van burgemeesters toe. Dat gebeurt in Nederland nog altijd door de koning, zonder dat de bevolking ook maar enige inspraak heeft."

In de Gouden Eeuw hadden de Nederlanders hun zaakjes beter op orde, betoogt hij. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een schoolvoorbeeld van een welvarende federatie. "Deze verenigde provinciën hadden elk hun eigen handelsvloot, die ieder afzonderlijk onder zware druk van het buitenland stond: van Spanje, maar ook van Engeland. In 1602 werd uit zowel economische als politieke logica beslist deze handelsvloten te fuseren."

In zijn zoektocht naar lichtende voorbeelden belandt Verhofstadt echter vooral in de Verenigde Staten. Als de EU toch eens zoiets zou kunnen worden, een Verenigde Staten van Europa... dan hadden we, net als de Amerikanen, de financiële crisis in twee, hooguit drie jaar opgelost in plaats van de houtje-touwtje-oplossingen die we nu zien. En dat komt allemaal door die rottige unanimiteitseis, waardoor 28 nationale standpunten uitvloeien in een waterig compromis.

FC Barcelona
Die vergelijkingen met de Verenigde Staten willen nog wel eens potsierlijk overkomen op de lezer, vooral door de constante herhaling. Op den duur klinkt Verhofstadt toch als de voetbaltrainer van de Belgische tweedeklasser Lommel United die zegt dat zijn ploeg komende zondag moet spelen zoals FC Barcelona.

Ook tijdens de boekpresentatie in de Bozar-concertzaal is er aan kritiek geen gebrek. In het journalistenpanel zit de Brit Bruno Waterfield, een van de meest EU-kritische correspondenten die Brussel rijk is. Hij confronteert Verhofstadt met het dwangmatige van zijn denkbeelden: het moet omdat het moet. "De politieke elite zegt steeds: er is geen alternatief, we moeten meer Europa hebben. Dat creëert een giftige atmosfeer", aldus Waterfield. "Het is de denktrant waarmee je vluchtelingen dwingt naar Letland te gaan terwijl ze dat helemaal niet willen."

Debatleider Béatrice Delvaux van dagblad Le Soir legt Verhofstadt de stelling voor dat er in het huidige EU-discours twee extremisten tegenover elkaar staan: Marine Le Pen aan de ene en Guy Verhofstadt aan de andere kant.

Verwijzend naar de geestelijke vaders van de Europese samenwerking antwoordt Verhofstadt: "Als Monnet een extremist was, als Schuman dat was, als De Gasperi dat was ... dan ben ik graag een extremist."