'Grenzen dicht' is fysiek onmogelijk

Voor de tweede keer in anderhalf jaar tijd staat het Schengen-systeem van vrij reizen binnen Europa onder grote politieke druk. Na de zomer van 2015 was dat vanwege de grote aantallen migranten die door het continent trokken. Nu leeft de discussie weer op, door één persoon: Anis Amri, de vermoedelijke dader van de kerstaanslag in Berlijn. De Tunesiër kon na zijn terreurdaad ongestoord vier Schengen-binnengrenzen oversteken, met de trein en de bus, gewapend met het pistool waarmee hij de Poolse vrachtwagenchauffeur doodschoot. Zelden klonk de 'grenzen dicht'-roep luider.

Nederland bespreekt met drie andere Schengen-landen (België, Duitsland en Frankrijk) de invoering van structurele identiteitscontroles bij de aanschaf van trein-, bus- en bootkaartjes. Op het laatste moment even snel een enkeltje Brussel of Parijs kopen kan dan waarschijnlijk niet meer. Trein- en busstations zullen op luchthaventerminals gaan lijken. Het plan wordt eind deze maand besproken op een EU-ministersvergadering op Malta.

Andere landen overwegen zelf maatregelen te nemen zonder die te coördineren. "Zolang de Europese Unie niet in staat blijkt haar buitengrenzen te bewaken, zullen we in Oostenrijk nationale maatregelen nemen", zei de Oostenrijkse minister Sobotka van binnenlandse zaken tegen de Duitse krant Die Welt.

1. Welke Schengen-landen controleren nu al strenger aan de grens?

Tijdens de migratiecrisis voerde een aantal landen hun grenscontroles op, gebruikmakend van de uitzonderingsclausules in het Schengen-verdrag. Bij onvoorziene gebeurtenissen mogen landen verscherpte grenscontroles invoeren, maximaal tien dagen lang. De maatregel is steeds met twintig dagen te verlengen, met een maximum van twee maanden. De Europese Commissie moet op de hoogte zijn.

Momenteel maken zes landen hiervan gebruik: Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Denemarken, Zweden en Noorwegen (geen EU-lid, wel in de Schengen-zone). Frankrijk is een geval apart: daar geldt al een noodsituatie sinds de aanslagen in Parijs van 13 november 2015. De andere vijf landen moeten in principe op 11 of 12 februari weer terugkeren naar de oude situatie van vrij reizen. Naast Oostenrijk stuurt ook Duitsland aan op een verlenging.

Overigens staat het elk land uiteraard volledig vrij om leger en politie in te zetten waar het wil (in eigen land) als de nationale veiligheid in het geding is.

2. Is de Schengen-zone nog wel overeind te houden?

Als het aan de Europese Commissie ligt wel. Vorig jaar presenteerde de commissie een tijdpad voor de 'terugkeer naar Schengen'. Daarbij moet het toezicht op de buitengrenzen worden verbeterd, onder meer met een EU-grens- en kustwacht, en moeten politie- en justitieapparaten binnen de EU beter met elkaar samenwerken. Als dat op orde is, kunnen ook de tijdelijke grenscontroles verdwijnen, was de gedachte. De streefdatum van december 2016 is echter niet gehaald.

Volgens de Europese Commissie zijn de kosten van het opdoeken van 'Schengen' enorm: tussen de 5 en 18 miljard euro per jaar. Niet alleen sectoren zoals transport zullen de dupe zijn. De vraag is ook of EU-burgers de ontwende situatie zullen accepteren dat ze bij elke grens in een lange file moeten staan.

Was de Europa-reis van Anis Amri te voorkomen geweest met grenscontroles?

Dat is de vraag. Zelfs als de autoriteiten op dat moment hadden kunnen vermoeden dat hij de aanslag had gepleegd - ze verkeerden in de foute veronderstelling dat de dader al was gepakt - is het fysiek onmogelijk om een heel land af te grendelen. Controles in alle treinen en bussen hadden de pakkans van Amri aanzienlijk kunnen verhogen, maar als zulke terroristen minder voor de hand liggende vluchtroutes kiezen, wordt het lastig.

Alleen Nederland al telt honderden grensovergangen, van snelwegen tot binnenweggetjes waar die grens niet eens zichtbaar is. Een 'grenzen dicht'-beleid is dus in de praktijk niet uitvoerbaar, hoe graag een land het ook zou willen.