Grensgevallen die aandacht trokken

Wat hebben een negentiende-eeuwse olifantenoppasser, drie lijkenschenners en een verarmde, alleenstaande moeder met elkaar gemeen?

Niet veel, behalve dat ze allemaal tijdens hun leven in het nieuws kwamen. De temmer haalde de kranten omdat hij in 1882 samen met zijn olifant van Engeland naar Amerika verhuisde. De lijkenschenners omdat ze in 1876 het lichaam van Abraham Lincoln probeerden te stelen en de alleenstaande moeder doordat ze Charles Dickens om hulp had gevraagd.

De krantenartikelen over de olifantenoppasser, de lijkenschenners en de alleenstaande moeder trokken de aandacht van de Ierse schrijfster Emma Donoghue (1969). Ze maakte deze en een handvol andere mensen tot onderwerp van veertien korte verhalen, schreef bij elk daarvan een toelichting en bundelde ze onder de titel 'Verdwaald'.

Dat juist Donoghue zich op al deze intrigerende levensverhalen stortte, is niet zo vreemd: ze werd bekend met romans over mensen in uitzonderlijke situaties. Zoals 'Kamer', een meeslepend relaas van een jongetje dat met zijn moeder in een schuurtje gevangen wordt gehouden, en met 'De verzegelde brief' een niet minder boeiende roman over een negentiende-eeuwse feministe die tegen haar wil bij een opzienbarend scheidingsproces wordt betrokken. Ook deze verhalen zijn gebaseerd op historische gebeurtenissen.

Toch werd Donoghue niet alleen naar die oude krantenknipsels gedreven door hun combinatie van buitenissigheid en geschiedenis. In het uitgebreide nawoord vertelt ze dat de personages haar vooral interesseerden omdat ze letterlijk en figuurlijk grenzen overschreden, en daardoor 'meer dan één leven leidden'. Dat gold voor de olifantentemmer die moest aanzien hoe zijn geliefde Jumbo aan een Amerikaans circus werd verkocht en toen maar besloot mee te gaan, maar ook voor de lijkenschenners die zich op een voor hen nieuw terrein van de misdaad begaven en door een undercover agent - een ander soort grensganger - werden verraden. Ook Caroline Thomson, de alleenstaande moeder, overschreed niet alleen geografische grenzen, maar ook 'die van de wet, sekse en ras', zoals Donoghue schrijft. Met veel gevoel voor spanning én met empathie vertelt ze hoe Caroline elke dag opnieuw probeert de wereld van het 'herenbezoek' en die van haar en haar dochtertje van elkaar te scheiden. Als dat niet lukt, raakt ze in paniek: "Een zelfverzekerd klopje op de deur. Te vroeg, hoe kan hij nu zo vroeg zijn, zelfs nog voordat de hulp er is? Hoe haalt hij het in zijn hoofd, wat geeft hem het recht ... Carolines kaakspieren verstrakken van woede. "Er is bezoek voor mama! Vind jij het leuk om hier heel stilletjes als een muisje te blijven spelen?"'

Met Caroline liep het trouwens goed af. Charles Dickens gaf gehoor aan haar smeekbede en zorgde ervoor dat ze in 1857 met haar broer en haar dochtertje naar Canada kon emigreren.

Het schrijven over mensen die letterlijk en figuurlijk meerdere levens leidden, stelde Donoghue in staat te ontsnappen uit 'de claustrofobie van de individualiteit', zoals zij het noemt. Niet alleen het schrijven, ook het lézen over al deze dolende zielen biedt volgens haar de mogelijkheid 'tenminste voor even, meer dan één leven te leiden, meer dan één pad te bewandelen'. Daarin heeft ze gelijk. Met haar krachtige vertelkunst blaast Donoghue de droge berichten uit vergeelde krantenknipsels leven in en schept geloofwaardige individuen met geloofwaardige en herkenbare angsten en verlangens. "Heb vertrouwen in me, beste jongen", laat ze de olifantentemmer tegen de olifant zeggen als die met grof geweld aan boord van een schip wordt getakeld. "Dan zal ik zorgen dat je veilig de oceaan over komt, en ik blijf bij je, in voor- en tegenspoed, en ik zal tot het einde voor je zorgen als een vader en een moeder." Zo'n bezweringsformule grijpt je naar de keel, maar schept ook hoop. Als al deze dolende personages in staat zijn zich aan de verschrikkelijkste omstandigheden aan te passen, dan kun je je voorstellen dat ook jij een uitweg uit je problemen zult vinden.

Dat doet goed. Zelfs al is het voor even.

Emma Donoghue: Verdwaald. (Astray) Uit het Engels vertaald door Manon Smits. Atlas Contact, Amsterdam; 272 blz. euro 24,95,

undefined