Goslinga / Het conservatieve moment: JP rekent via Harry Mulisch af met links.

De scherpste uitdrukking was de eerder deze week geopenbaarde brief van Jan Peter Balkenende aan Harry Mulisch, waarin de CDA-aanvoerder zich bij de Amsterdamse schrijver beklaagt over de stilte onder intellectuelen en kunstenaars. ’Waar, meneer Mulisch, is het maatschappelijk engagement gebleven?’ Het is een brief vol ironie, die daarom, meer dan als een oproep aan de intelligentsia zich te roeren, moet worden verstaan als een speelse afrekening met het progressieve hoogtij. Mulisch was niet alleen de chroniqueur van de culturele revolutie in de jaren zestig, maar met zijn aanklachten tegen ’het regentendom’ en zijn bewondering voor de communist Fidel Castro, maar ook een van de verwekkers van het progressieve levensgevoel.

Hij was ook de man die de scheiding aanbracht tussen Amsterdam en ’de provincie’, lees tussen het progressief en burgerlijk Nederland. In ieder land, schreef hij in 1966 in zijn boek in ’Bericht aan de rattenkoning’, bestaat één echte stad, de eigenlijke hoofdstad, ’waar een geest van vrijheid, betrekkelijkheid en kosmopolitisme heerst, in tegenstelling tot de bedomptheid van de provincie’. Dat wat er uit de provincie kwam, zou in Amsterdam altijd worden ontvangen ’met de opgetrokken wenkbrauwen van de man van de wereld’.

In de aanhef van zijn brief veinst Balkenende niet goed te weten bij wie hij moet zijn als hij de Nederlandse intelligentsia wil aanspreken, maar voor zijn provinciale wraakoefening op de stad was er uiteraard geen ander adres denkbaar dan dat van Mulisch. ’Juist nu zou het debat moeten opvlammen. Juist nu zou het onrustig moeten zijn in de stad’, schrijft hij aan het slot van de brief, ironisch verwijzend naar de woelige dagen in het Amsterdam van de jaren zestig.

Dat de CDA-aanvoerder de icoon van progressief Nederland durft aan te pakken, zegt veel over het kenterend tij. Het heeft er, sinds hij in 2002 als premier aantrad, lang naar uitgezien dat de samenleving Balkenende en zijn politieke program niet zou volgen, maar de peilingen laten nu al enige tijd een opwaartse beweging zien voor het CDA. JP zelf verkeert zichtbaar in de winning mood, nu hij merkt dat zijn agenda voor een samenleving van zelfredzame, hardwerkende en fatsoenlijke burgers kennelijk toch aanslaat. Dat is het verschil met zijn verre voorganger Dries van Agt, die er na de val van het progressieve kabinet-Den Uyl in 1977 niet in slaagde met zijn ’ethisch reveil’ de bakens in conservatieve richting te verzetten.

Van Agt had niet het politieke uithoudingsvermogen en de onverstoorbaarheid die Balkenende nu wel meebrengt. De Beus zocht donderdag in De Witte de oorzaak vooral in de veerkracht waarover de progressieven in die dagen nog beschikten. Dat is ook waar. Mulisch’ vriend Hans van Mierlo slaagde er in 1994 eindelijk in een coalitie af te dwingen, die met de euthanasiewet, het homohuwelijk en de opheffing van het bordeelverbod de politieke agenda van de jaren zestig alsnog uitvoerde.

Zijn geesteskind D66 is nu op sterven na dood, de PvdA zoekende en GroenLinks dolende. Ook dat geeft voedsel aan de verwachting van De Beus dat we aan het begin staan van een lange conservatieve golf. Niet zelden brengen politici omslagen teweeg meer nog door de zwakte van de tegenstander dan door de kracht van het eigen program. In deze ervaring tekent zich zeker voor een deel het verhaal van Balkenende af. Toen hij in 2002 onverwacht aan de macht kwam, had hij al een ideologisch sterk verhaal, maar het heeft hem veel moeite gekost, vooral door gebrek aan ervaring, dat te verbinden met overtuigend leiderschap.

Als hij er op 22 november in slaagt door te breken in de richting van vijftig zetels, dan krijgt zijn leiderschap bestendiger trekken en zal hij ook zijn politieke agenda met meer overtuiging uitvoeren. Die agenda is zeker conservatief in de zin dat zij tegengesteld is aan de agenda van de jaren zestig. Tegenover de geest van vrijzinnigheid en individuele zelfbeschikking die in die tijd loskwam, stelt Balkenende de geest van hard werken, fatsoenlijk en verantwoordelijk leven, omzien naar elkaar en minder kijken naar de overheid.

In zijn brief aan Mulisch schrijft Balkenende dat hij er wel voor uitkijkt intellectuelen en kunstenaars goddelijke inspiratie en profetische gaven toe te dichten. Hij heeft wel behoefte aan hun eigenzinnige visie, maar toont zich er tegelijk van bewust dat hun politieke en maatschappelijke wensdromen vaak op drijfzand berusten.

Met een onuitgesproken verwijzing naar Mulisch’ gedweep met de Cubaanse revolutie van Fidel Castro schrijft hij zich te kunnen voorstellen ’dat zulke ernstige taxatiefouten intellectuelen behoedzaam hebben gemaakt’.

Christen-democraten hebben zich in het publieke debat nooit zo offensief, laat staan sarcastisch gedragen, zoals bijvoorbeeld de liberaal Bolkestein jegens de voormalige communisten in ons land. Het ligt niet in hun aard en het paste niet bij de brugfunctie die zij in de vorige eeuw in de politiek vervulden. Bij de ideologisch geladen Balkenende lijkt zelfs dat te veranderen. Ook dat zegt iets over de opkomst van het conservatieve denken.

Niet dat de aanvoerder van het CDA zich conservatief zal noemen, zelfs niet nu de meeste conservatieven zich bij zijn partij het beste thuis voelen. Nog altijd geldt het woord van de vooroorlogse katholieke politicus Nolens, dat de Nederlander liever bekend staat als dief dan als conservatief. Maar misschien verandert zelfs dat wel.