Goslinga / Het CDA van JP zet niet alleen Kuyper, maar ook Lubbers aan de straat
Ruud Lubbers verraste in 1986 de natie door als zittend premier die een hard beleid had gevoerd, de verkiezingen te winnen en daarmee de opiniepeilingen een pijnlijke nederlaag toe te brengen. De zege stelde hem in staat met de VVD door te regeren en aldus ’zijn karwei af te maken’. Toch deed hij dat met de nodige tegenzin. De negen zetels die het CDA had gewonnen, waren er bij de VVD af gegaan en dat betekende in zijn ogen dat de coalitiepartner een risicofactor was geworden. Liever had hij toen al de oversteek gemaakt naar de PvdA van Wim Kok, maar dat was door de polariserende koers van deze partij onmogelijk.
Zou Balkenende dezelfde overwegingen hebben, nu hij zich opmaakt voor een hard gevecht met PvdA-leider Bos om de macht en na de verkiezingen een vergelijkbare situatie kan ontstaan? Hoewel de zetels van de Tweede Kamer de inzet vormen, zijn de verkiezingen de laatste dertig jaar steeds meer een gevecht om het Torentje tussen de twee grootste partijen geworden. De christen-democratische minister Agnes van Ardenne getuigde daarom van realiteitszin, toen ze deze week in de tv-show van Pauw en Witteman zei dat het op 22 november maar om één vraag gaat: wie gaat het land de komende vier jaar leiden?
Iedereen weet intussen wel dat CDA en PvdA het graag zo voorstellen om zoveel mogelijk kiezers te trekken, maar teleurstelling of schamperheid hierover miskent de invloed van de machtsvraag. Sinds 1977 laat de geschiedenis zien dat de aanvoerder van de grootste partij steeds het initiatief heeft gekregen een coalitie te vormen en in de meeste gevallen daar ook in is geslaagd. Alleen PvdA-leider Den Uyl liet tot twee keer toe, in 1977 en in 1982, de sleutel van het Torentje uit handen vallen; de eerste keer door de beoogde coalitiepartner, het CDA, te overvragen, de tweede keer door een te excentrische koers.
Lubbers en Kok hebben de sleutel wel zorgvuldig en behendig gehanteerd en konden daardoor gedurende een langere periode hun stempel op de politiek drukken. Balkenende treedt vooralsnog in hun spoor en heeft, naar het zich laat aanzien, een kans dat spoor na 22 november te vervolgen. In Nederland hebben we de neiging de zaken voor te stellen zoals ze zouden behoren te zijn, maar dit zijn de feiten. Het winnen van de strijd om het Torentje geeft macht, al is zij relatief omdat zij in ons coalitieland altijd moet worden gedeeld. Dat neemt niet weg dat ons systeem op dit punt wringt.
Door de dominantie van de machtsvraag verleidt het kiezers strategisch te stemmen in plaats van volgens hun voorkeur. Daarmee wordt in meer of mindere mate afbreuk gedaan aan het principe van de evenredige vertegenwoordiging, waarop ons bestel rust. Dat bestel is ondanks alle kritiek in de kern mooi en democratisch, omdat het de macht van het getal ondergeschikt maakt aan de kracht van het argument en zelfs aan kleine minderheden een stem in de nationale vergadering geeft. Uitgaande van de werkelijkheid is het daarom logisch dat de kleinere partijen in de verkiezingsstrijd op dat laatste de nadruk leggen.
Het is vrijwel hun enige verweer tegen de grote, naar macht strevende partijen. De Nationale conventie voor de 21ste eeuw, een gezelschap van ervaren staatsrechtkenners, stelde onlangs voor de macht van de premier nog enigszins te versterken. Hij zou de bevoegdheid moeten krijgen ministers aanwijzingen te geven, alsook het recht ministers en staatssecretarissen voor te dragen voor benoeming en ontslag. Nu nog is de premier de eerste onder zijns gelijken; krijgt de conventie z’n zin dan wordt zijn positie verhevener.
Zo’n machtspositie past in een tweepartijenstelsel, zoals Amerika en Engeland dat kennen. De uitbreiding van formele bevoegdheden zal daarom, naar verwachting, het stelsel van evenredigheid verder onder druk zetten. Het Torentje wordt nog begerenswaardiger, al zal de machtige man of vrouw moeten blijven rekenen met de coalitieverhoudingen. Om daaraan te ontsnappen kan de verleiding groeien naar een politieke tweedeling toe te werken. Daarmee zijn we bij de werkelijkheid van nu, die een krachtige beweging laat zien om eenheid boven verscheidenheid te stellen.
CDA-leider Balkenende kwam vier jaar terug aan de macht met onder andere de inzet dat de multiculturele samenleving niet iets is om na te streven. Hij legde het accent op een gemeenschappelijk waarden- en normenpatroon, dat tegen de achtergrond van de immigratie dus meer was dan louter een fatsoensoffensief. Naderhand heeft hij enige nuance aangebracht door met de Amerikaanse filosoof Etzioni te spreken over ’eenheid in verscheidenheid’. Daarmee kwam hij weer een beetje in lijn met de Kuyperiaanse gedachte van soevereiniteit in eigen kring. Niettemin legden zijn kabinetten in het integratiebeleid, ook onder invloed van de VVD, de populistische LPF en de oerconservatieve CDA-fractieleider Verhagen, een sterke nadruk op aanpassing.
Ten dele was dit beleid een reactie op de vrijblijvendheid waarmee de progressieve partijen in de vorige eeuw het ideaal van de multiculturele samenleving uitdroegen. Het risico is dat deze noodzakelijke correctie zal doorschieten in een gemeenschapscultuur die vreemdelingen uitsluit en insiders tot conformisme dwingt. De uitslag van de raadsverkiezingen, die een massale oversteek van immigranten naar de PvdA liet zien, kon worden opgevat als een waarschuwing tegen dit risico. Maar Balkenende heeft voor dat mene tekel willens en wetens de ogen gesloten.
Hij lijkt doelbewust bezig de verleidelijke politieke tweedeling te forceren met een doctrine die bijna neerkomt op uitsluiting van de PvdA. Dat is het cruciale verschil met Lubbers die, zich scherp bewust van het belang van een middenpositie, altijd het evenwicht zocht en daarom alle kanalen open hield. Het CDA van JP en Verhagen zoekt in zijn machtsstreven niet het midden en zet daarmee in wezen de verscheidenheid op het spel. De vraag is alleen of het CDA straks met een kleine VVD op stabiele voet verder kan.
