Goslinga / De doctrine van JP: liever met Verdonk en Pastors dan met de PvdA

De christen-democraten regeerden in de afgelopen honderd jaar slechts een kleine kwarteeuw met links en als het aan Balkenende en de tweede man Verhagen ligt, komt daar geen jaar bij. Verhagen vond het na het afhaken van D66 in juni zelfs geen probleem om met de steun van een politieke straatvechter als de fortuynist Van As door te regeren alsof er niets was gebeurd.

Alles liever dan met de socialisten, lijkt het leidende adagium. Zo diep zit de afkeer van de PvdA, dat toen in 2003 de formatie van een kabinet-Balkenende/Bos stukliep, in de CDA-kwartieren aan het Binnenhof een sardonisch gejuich losbarstte.

Die stemming is niet veranderd, al zijn er nauwelijks nog christen- democratische politici die van nabij het laatste CDA-PvdA-kabinet, Lubbers III, hebben meegemaakt. Op de kandidatenlijst voor de komende kamerverkiezingen zijn dat er slechts drie: Maria van der Hoeven, Wim van de Camp en Jan Schinkelshoek (als voorlichter van minister van justitie Hirsch Ballin). Maar iedereen weet wel dat die samenwerking zeer stroef verliep en voor het CDA eindigde in de grootste verkiezingsnederlaag ooit, gevolgd door een hoop politieke ellende in eigen huis en acht jaren in de woestijn van de oppositie.

Vergeleken met die episode staat het CDA er nu veel beter voor en is het verklaarbaar dat de partij naar het voorbeeld van de Duitse CDU-leider in de jaren vijftig, Konrad Adenauer, de verkiezingen ingaat met als inzet ’Keine Experimente’. De keuze om, tegen de adviezen van gezaghebbende instituties als de president van de Nederlandsche Bank en de Raad van State in, de AOW en de hypotheekrenteaftrek ongemoeid te laten, onderstreept dat.

Hierbij speelt uiteraard ook de ervaring van 1994 mee, toen het CDA onder aanvoering van Brinkman een revolte onder de ouderen veroorzaakte met het voorstel de AOW te bevriezen. Die ervaring heeft geleerd dat de macht niet langer vanzelfsprekend is, zoals in de dagen van Zijlstra en Roolvink. Bij alle kritiek die de afgelopen jaren op Balkenende is geuit, is vaak over het hoofd gezien dat hij een sterk gevoel heeft voor de macht. Dat heeft zijn onaangename kanten, maar het komt van pas nu het electoraat grilliger en politici onzekerder zijn geworden.

Van die onzekerheid heeft Balkenende weinig last. Hij is overtuigd van zijn rol en program, en heeft de macht zonder een moment van aarzeling gegrepen, toen zich de gelegenheden voordeden – eerst in het CDA, een jaar later in de landspolitiek. Dat is een belangrijk verschil met PvdA-leider Bos, die in 2003 terugdeinsde voor het premierschap en ook politiek inhoudelijk nogal eens van wankelmoedigheid blijk gaf. In de directe strijd met Bos om het Torentje brengt Balkenende het voordeel mee van vier jaar ervaring.

Voorzover het CDA niet zal schromen voor het experiment is dat bij de keuze van een eventueel noodzakelijke derde coalitiepartner. We kunnen er zeker van zijn dat de top van de christen-democraten de bewegingen op het populistische erf met argusogen volgt, zoals zij in de afgelopen jaren met meer dan gewone interesse keek naar het initiatief van Peter R. de Vries. Dat volgt logischerwijs uit de Nolens-doctrine, die nu eenmaal dicteert de PvdA als het even kan buiten de deur te houden, maar laat tegelijk zien dat het CDA daarin ver gaat.

Het geflirt van Verhagen naar de moddersmijter Van As, die deze week na zijn uittreden uit de LPF Mat Herben met de moordzuchtige Cambodjaanse dictator Pol Pot vergeleek, is illustratief en biedt perspectief aan avonturiers als Pastors en andere populisten, mochten zij een redelijk aantal zetels veroveren. Zelfs Geert Wilders kan met zijn Partij voor de Vrijheid hoop koesteren op regeermacht, sinds het CDA hem vorig najaar volgde in het voorstel aan het kabinet een boerka-verbod in de openbare ruimte in te voeren. De islamangst van de populisten op de rechterflank is in elk geval geen obstakel.

De priester Nolens motiveerde in 1918 zijn doctrine als een keus voor een eigen politieke koers, die noch iets moest hebben van het ’individualistische stelsel’ van de liberalen, noch van het staatssocialisme. Tussen deze uitersten, betoogde de katholiek, ligt ’een grote ruimte waarin al naar omstandigheden het juiste midden dichter bij het een of bij het ander zal liggen’. Dat is wat anders dan een verkapte anti-PvdA-koers. In de uitleg van Nolens moesten de christen-democraten hun keuze maken aan de hand van de omstandigheden, want het ging hem om ’de behoeftebevrediging van geheel het volk’. Dat zijn doctrine vooral een antisocialistische uitleg kreeg, is terug te voeren op de nagalm van de revolutiepoging of wat daarvoor doorging van SDAP-leider Troelstra in november 1918.

Balkenende heeft zich tot nu toe dus niet laten kennen als een aanhanger van de Nolens-doctrine in de oorspronkelijke zin. Hij lijkt de VVD te beschouwen als een vaste, zo niet natuurlijke partner van het CDA, ondanks de populistische tendensen in deze partij, die de integratiepolitiek een rauw gezicht hebben gegeven, zelfs tot de val van zijn tweede kabinet leidden en thans tot een exodus van gematigde liberalen.

Zelfs de omstandigheid van een verdeelde en daardoor instabiele VVD lijkt in deze lijn geen verandering te brengen. We moeten ons dus opmaken voor het kabinet-Balkenende/Verdonk/Pastors volgens de inmiddels al bijna ijzeren Balkenende-doctrine: alles liever dan de PvdA.