Goslinga / CDA speelt riskant spel door zelfs Rouvoet tot linkse vijand te verklaren

Slechts één keer, in 1998, haalden de linkse partijen de helft van het aantal kamerzetels. Dat was de dag waarop VVD-leider Frits Bolkestein in 24 uur van dualist tot monist transformeerde. Hij wilde nog wel doorregeren met PvdA en D66 in Kok II, maar pas nadat het rode gevaar door middel van een uiterst gedetailleerd regeerakkoord was bezworen. De normale score van links ligt om en nabij de 65 zetels. PvdA-leider Bos verkondigde deze week dus letterlijk een waarheid als een koe, toen hij een linkse coalitie ’een fantastische mogelijkheid’ noemde. Of is er toch perspectief op wat je een ’sociaal-christelijke coalitie’ zou kunnen noemen?

De recente opiniepeilingen, hoe onderling verschillend ook, bevestigen het normale beeld: rechts (CDA, VVD, ChristenUnie, SGP en nationaal-rechts) beweegt zich rond de tachtig, links rond de zeventig zetels. Deze realiteit wordt in de wandeling wel de wet van Daalder genoemd, de vader van de Nederlandse politicologie. De turbulentie die in deze dagen waarneembaar is, lijkt zich volledig binnen de blokken af te spelen en is spectaculair genoeg, maar aan de omvang van beide blokken verandert nauwelijks iets.

In 1986 besloot Hans Daalder een essay over zestig jaar Nederland met de harde kritiek op links, dat zij voor de werkelijke verhoudingen geen oog wilde hebben. Hij schreef dat gebrek aan realiteitszin toe aan ’een combinatie van zelfoverschatting en maatschappelijke blindheid’. Dat was niet misplaatst. In de jaren zeventig meende links zijn wil te kunnen opleggen aan rechts, wat leidde tot overspannen verwachtingen van het kabinet-Den Uyl en het mislukken van de poging een tweede kabinet-Den Uyl te vormen.

Hoe hoger en irreëler de verwachtingen, des te dieper de teleurstelling, schreef Daalder. Sinds Wim Kok in 1986 het stokje van Den Uyl overnam is de PvdA realistischer geworden. ’Dit nooit weer’, zei Kok in kleine kring, toen de partij ondanks een verkiezingszege in de formatie al meteen buitenspel werd gezet. Anders dan Femke Halsema en Jan Marijnissen droomt PvdA-leider Bos niet van een ’linkse lente’. Hij heeft zijn oog gericht op het midden. Voor zover hij zijn liefde aan GroenLinks en de SP betuigt is dat uit tactische overwegingen. Maar Bos zit met het probleem, dat er in het midden wellicht niks voor hem te halen valt.

De geschiedenis van 1986 zou zich kunnen herhalen als CDA en VVD, samen of met een derde partner, de kans krijgen door te regeren. En zelfs als dat niet kan, is het nog de vraag of een coalitie van PvdA en CDA mogelijk is. Bos mag dan, met alle realiteitszin van de wereld, meer naar het midden kijken, de generatie-Balkenende die in het CDA aan de macht is, doet dat minder dan we in de vorige eeuw van de christen-democraten gewend waren. De hardgekookt linkse Adri Duivesteijn kwam in de formatie van 2003 tot de ontdekking, dat het CDA zich net zo ideologisch gedreven en drammerig gedroeg als zijn partij ten tijde van Den Uyl.

De rollen lijken dus omgekeerd, met dit verschil dat het de christen-democraten om het uitvoeren van een conservatieve agenda is te doen; althans om een antwoord op de cultuur van nonconformisme, toegeeflijkheid en individualisme, die voortkwam uit de revolutie in de jaren zestig. Maar door een te sterke politisering dreigen Balkenende en zijn vrienden over het hoofd te zien dat de tegenbeweging al breed over de samenleving is uitgewaaierd. Politiek is dat terug te zien in de neergang van liberale en libertaire partijen, de VVD, D66 en GroenLinks.

In dit licht is het verhelderend dat het kabinet-De Jong (1967-1971), dat destijds in linkse kring voor conservatief en zelfs reactionair werd aangezien, meer progressieve wetgeving op zijn naam heeft gebracht dan het kabinet-Den Uyl. Dit inzicht brak pas enkele jaren terug, na het verschijnen van de biografie over Piet de Jong, breder door. Zo sterk kan het effect zijn van de zelfoverschatting en blindheid, die Daalder destijds bij de spraakmakende linkse elite ontwaarde. Zeker als de politisering doorslaat in polarisatie groeit de kans dat het zicht afneemt op wat zich fundamenteel in een samenleving voltrekt.

Het is de verdienste van Balkenende dat hij, net als Fortuyn, de behoefte om te verbinden wat was losgemaakt eerder heeft aangevoeld dan anderen. Zelfs was hij al zo ver dat hij in de luwte van de Haagse Kuyperstraat aan een passend politiek program werkte, toen die anderen op het Binnenhof nog bezig waren met het vieren van de libertijnse hoogmis. Die ideologische beslagenheid stelde hem in staat aanstonds de macht te grijpen, toen de kans zich voordeed.

Maar wie in ons meerstromenland voor langere tijd een stempel wil drukken op de politiek, behoort het oog op het midden gericht te houden en als de kat van Kinderdijk met sprongetjes naar rechts en naar links het evenwicht te bewaren. Dat lijkt de steile jongens die nu in het CDA de macht hebben, niet makkelijk af te gaan. Ze halen zelfs hard uit naar hun broeders op het sociaal-christelijk erf, de ChristenUnie en het CNV, als deze niet loyaal in de pas lopen en ze laten niet na de gematigde Bos als een leugenaar en een draaier neer te zetten. Het gaat niet goed als het eigen gelijk zelfs geen nuance meer kan verdragen.

In deze houding zit niet alleen een element van zelfoverschatting, het is ook een riskant spel, zeker nu een coalitie met een verdeelde VVD, waar de geest van de Bartholomeüsnacht al rondwaart, uit zicht raakt. Van Agt strafte in 1977 de overmoedigheid van de PvdA af, Bos zou dat huzarenstukje kunnen herhalen tegenover het CDA. De linkse partijen halen volgens de wet van Daalder geen meerderheid, maar er is een kans dat ze met de steun van een getergde Rouvoet boven de 75 zetels komen. Van Agt had destijds maar 77 zetels nodig om vier jaar met Wiegel te regeren en van het ’tweede kabinet-Den Uyl’ voor altijd een illusie te maken.