Goslinga / Balkenende ontpopt zich met geloof in groei en dynamiek als kind van Zijlstra

Ze hebben wel wat gemeen, zoals een bijna natuurlijke afkeer van de socialisten en de neiging wat ruw met het staatsrecht om te gaan, met meer oog voor de macht dan voor de omzichtigheid die in Den Haag van een dienaar van de kroon wordt verwacht. Inhoudelijk staat Balkenende dichter bij Jelle Zijlstra, die midden jaren zestig kortstondig premier was een tussenkabinet. Dat bleek uit de toespraak die hij deze week hield bij de opening van het academisch jaar aan de universiteit van Twente.

De rede was van een proeve van het vooruitgangsgeloof, waarvan ook de gereformeerde Zijlstra een aanhanger was. Dit geloof berust op de overtuiging dat economische groei en dynamiek onze beschaving vooruitbrengen. Voorzover zich fricties en crises voordoen, moeten we erop vertrouwen dat die uiteindelijk dankzij de menselijke inventiviteit oplosbaar zijn. Zijlstra, in zijn vrije tijd een toegewijd organist, besloot zijn begin jaren negentig voltooide memoires dan ook met de notie „dat een tot oplossing gebrachte dissonant een muzikaal hoogtepunt kan zijn”.

Daarom tilde hij niet te zwaar aan de milieuproblemen, die eind jaren tachtig hoog op de politieke agenda stonden. Zijlstra vertrouwde op technologische oplossingen en zag niets in beperking van de economische groei. Sterker nog, groei was nodig om de creativiteit aan te jagen. De homo economicus, zoals hij zich graag noemde, baseerde zich op de historie, die het ongelijk had laten zien van de Engelse dominee Malthus en van Karl Marx. De predikant voorspelde eind achttiende eeuw dat onze wereld ten onder zou gaan aan honger en ziektes als gevolg van overbevolking, zoals later Marx profeteerde dat de vooruitgang zou smoren in de sociale ellende die de industriële revolutie meebracht. Optimisme was dus gerechtvaardigd.

Voorzover deze gemoedstoestand bij Zijlstra en Balkenende wordt getemperd is het door hun zuinigheid, ingegeven door de protestantse notie dat de mens geneigd is tot het kwade. Zijlstra was een van de eersten die zich in Nederland verzetten tegen de populaire keynesiaanse politiek om in economisch magere jaren de uitgaven te verhogen en in vette jaren de hand op de knip te houden. De teugels strak houden als de belastingontvangsten binnenstromen, dat was volgens Zijlstra „van een rechtgeaarde parlementariër te veel gevraagd”. Hij waarschuwde al vroeg voor de gevolgen: oplopende tekorten op de begroting en torenhoge staatsschulden.

Balkenende was toen nog niet geboren, maar hij heeft het als VU-student zo goed in zijn oren geknoopt dat hij in 2003 de formatie van een kabinet met de PvdA precies op dat punt liet afknappen. In Twente liet hij deze week de echo van Zijlstra horen toen hij zei dat solide overheidsfinanciën bijdragen aan vertrouwen en zekerheid. Als de rijksbegroting op orde is, hoef je in slechte tijden niet direct in te grijpen met bezuinigingen. Dat geeft een stabiele basis voor de dynamiek, die volgens de premier nodig is om het land weer vooruit te helpen.

Het belijden van het geloof in de vooruitgang is in het CDA allerminst vanzelfsprekend. De partij voelt zich nog altijd moreel schatplichtig aan de opsteller van haar eerste verkiezingsprogram, Bob Goudzwaard, voorvechter van ’de economie van het genoeg’. Deze econoom betoogde in de jaren zeventig dat we door onze consumptiedrift en het streven naar steeds meer uit het oog verliezen dat ’de mens niet bij brood alleen leeft’, het bijbelse woord dat hij in 1977 tot de titel van het CDA-program verhief. Balkenende maakte met deze visie korte metten, in de geest van Jelle.

Hij hield de academische elite in Twente de zegeningen van economische groei voor, zoals ’meer waar voor je werk’. Dertig jaar geleden moest een gemiddelde werknemer nog 59 uur werken om een zitbank te kunnen kopen, nu nog maar 24 uur: een hele vooruitgang, aldus de premier. Zonder uitdrukkelijk naar Goudzwaard te verwijzen, constateerde hij dat als de groei na de oorlog mondjesmaat was gebleven we nu met onze levensstandaard op Mexicaans niveau hadden gezeten. Maar dat was niet de plot van zijn verhaal.

De verrassing was dat Balkenende het geloof in groei en vooruitgang van een ethische betekenis voorzag, die mensen als Goudzwaard kennelijk altijd over het hoofd hebben gezien. Groei bezorgt ons niet enkel materiële vooruitgang, betoogde hij, maar versterkt ook morele waarden, zoals tolerantie tegenover vreemdelingen, sociale mobiliteit en een socialer beleid. De premier ontleent deze wijsheid aan Benjamin Friedman. Deze Amerikaanse econoom concludeerde na een onderzoek van de ontwikkelingen in de afgelopen twee eeuwen in Amerika, Engeland, Duitsland en Frankrijk dat economische groei beschaving en democratie voortbrengt en depressie spiegelbeeldig moreel verval en ontsporing. In dat perspectief nu moeten we van Balkenende zijn beleid zien, gericht op het activeren van mensen. Zij moeten weer ’fluitend tot hun pensioen naar hun werk gaan’. Het is haast te mooi om waar te zijn: Zijlstra en Goudzwaard alsnog verzoend en een morele rechtvaardiging van het groeidenken.

Voor Zijlstra was het ’lood om oud ijzer’ of hij met de VVD dan wel met de PvdA regeerde. Maar toen hij dat zei had hij het over de PvdA van de zuinige Drees, bij wie zelfs de liberaal Bolkestein zich thuis voelde. Van de bevlogen en keynesiaanse PvdA nadien moest hij weinig hebben, net als Balkenende nu. De sociaal-democraten spreken weliswaar meer vertrouwen uit in de dynamiek in de samenleving, maar de afkerige houding die uit Biesheuvels boutade sprak, is gebleven. Overigens, Barend struikelde uiteindelijk over de waarheid in zijn ironie. In 1973 koos zijn fractie zeer tegen zijn zin voor regeren met de PvdA. Dat bezegelde zijn politieke einde.