Goslinga / Als Wijffels een wonder verricht, kan JP best weer premier worden

Balkenende heeft zich de afgelopen jaren sterk verbonden aan de samenwerking met de VVD en zal zich daarom de vraag moeten stellen of hij aan een kabinet van een gans andere samenstelling geloofwaardig leiding kan geven. Ook zijn partij zal zich daarop moeten beraden, wil zij investeren in de nieuwe coalitie.

Het kan de levensvatbaarheid, het elan en de motivatie ten goede komen als het aantredende kabinet een gezicht krijgt, dat de verandering verbeeldt. Dat geeft aan dat de vraag wie premier wordt ook voor de PvdA en de ChristenUnie een belangrijke is. Voor deze partijen is de geloofwaardigheid evenzeer in het geding, omdat zij de afgelopen jaren harde, soms felle oppositie hebben gevoerd tegen het beleid waarvan Balkenende het boegbeeld was.

Daar komt voor de PvdA nog bij dat zij met twee concurrenten op de linkerflank, SP en GroenLinks, tamelijk kwetsbaar is. Voor Bos is het belang om een breuk en het begin van iets nieuws te markeren dus vrijwel net zo groot als het belang van het CDA om de continuïteit te laten zien. In ons politiek meerstromenland zijn wisselende coalities een natuurlijk gegeven, maar de overgang van de ene naar de andere coalitie is bijna altijd een lastige.

Lubbers kon in 1989 de switch van de VVD naar de PvdA vrij gemakkelijk maken, omdat de samenwerking met de liberalen na zeven jaar in een breuk was geëindigd. Dat is een verschil met de politieke situatie nu. Het CDA heeft zich in de crisis in het demissionaire kabinet-Balkenende III weliswaar van de VVD afgewend, maar dit gebeurde pas na de Kamerverkiezingen die aangaven dat prolongatie van de samenwerking onmogelijk was.

De huidige situatie lijkt dus meer op die van 1981, toen het CDA onder aanvoering van Van Agt door de verkiezingsuitslag werd gedwongen de coalitie met de liberalen te verbreken en de steven naar de PvdA te wenden. Ondanks zijn tegenzin en het hoog opgetaste oud zeer tussen hem en Den Uyl besloot Van Agt toch premier te blijven. De betekenis daarvan was van begin af aan duidelijk: dit was van beide kanten geen investering in iets nieuws, maar voortzetting van de polarisatie en rivaliteit binnen een kabinet.

Dat kabinet zorgde voor de primeur al te struikelen voordat het zich in de Kamer had gepresenteerd. Het krabbelde, geholpen door twee informateurs, wel weer overeind, maar viel negen maanden later definitief uiteen. Zo ernstig verstoord en belast met gevoelens van wraak en revanche als toen zijn de verhoudingen tussen PvdA en CDA thans niet. De partijen zijn kleiner van omvang en over de hele lijn zijn de pretenties van de politiek bescheidener dan in die dagen. Dat schept dus betere kansen voor samenwerking tussen de oude rivalen, alsook voor een andere stijl van besturen.

In de visie van Wijffels bevinden we ons in de overgang van een sociale en politieke ordening die paste bij de hiërarchische, industriële samenleving van de vorige eeuw naar een ordening die aansluit bij de meer horizontale verhoudingen, een grotere zelfstandigheid en een sterker individueel bewustzijn van de burgers. Voor de politiek betekent dat, zoals hij vorige week in Friesland zei, luisteren en de dialoog zoeken, maar tegelijk richting geven. Mensen hebben niet alleen behoefte aan participatie, maar in de verwarring en onzekerheid die met de overgang gepaard gaan, evenzeer aan houvast.

Afgaande op de vorderingen aan zijn ronde tafel en het enthousiasme dat hij zelfs opwekt, maakt deze kijk van Wijffels school. Dat blijkt ook uit de geestdrift voor zijn onorthodoxe werkwijze, die er in de kern op neerkomt dat de politiek haar eigen integere ruimte weer opeist. ’Zijn ze bang van de media? Van Ons?’, vroeg Philips Freriks vorige week in het NOS-Journaal aan verslaggeefster Dominique van der Heyde. De paradoxale grap is dat het antwoord op die vraag had moeten luiden: nee, kennelijk niet meer.

Wijffels analyseerde twee jaar terug in een vraaggesprek met deze krant dat ons politieke systeem ’een stapeling van angst’ is geworden. Dat is niet overdreven. In de loop der jaren is een leger gevormd van assistenten, spindoctors, coaches, panels en opiniepeilers dat ministers en politieke leiders moet behoeden voor de kleinste fout of misstap, waarvan de media het beschadigende effect direct breed uitmeten. Deze angstcultuur heeft onze politici bijna volledig van hun authenciteit beroofd en het zicht ontnomen op de intermediaire en richtinggevende rol die zij nog altijd, maar anders dan in de tijd van Van Agt en Lubbers, kunnen spelen.

In dat licht lijkt de premiersvraag ineens een stuk minder relevant. Het leiderschap van Balkenende onderscheidde zich door doelgerichtheid en onverstoorbaarheid, waardoor hij tegen de keer in ingrijpende hervormingen heeft kunnen doorvoeren. Het blonk niet uit door de drang naar dialoog en inlevingsvermogen, waardoor een ongekende verbetenheid en een overmaat aan chagrijn in de samenleving zijn blijven hangen. Die emoties zijn afgelopen november zichtbaar geworden in de zetelwinst voor de vleugelpartijen van Marijnissen en Wilders.

Dat gegeven maakt het minder vanzelfsprekend dat Balkenende het gezicht zou worden van een kabinet dat, als het aan Wijffels ligt, ’bondgenoot van de burgers’ zal zijn. Misschien moet de CDA-leider van te ver komen om die rol met overtuiging op zich te nemen. Tegelijk moeten we niet uitsluiten dat zich in Lauswolt en in Huis Sorghvliet, beter bekend als het Catshuis, een wonder heeft voltrokken dat straks een herboren Balkenende laat zien. Als dat zo is, kan niemand beter dan hij de breuk met de vorige periode verbeelden en is hij de aangewezen premier.