Genieten van dood water

Donderdag 1 augustus 1929 is een heuglijke dag voor de Apeldoorners. Op deze dag wordt op grootse wijze het 100-jarig bestaan van het Apeldoorns Kanaal gevierd. Notabelen present, volk op de been, een fanfare laat het glimmend koperwerk schetteren.

Onder applaus en jubelkreten onthult de legendarische burgemeester Roosmale Nepveu een herinneringsmonument, dat hij even later symbolisch overdraagt aan minister Van de Vegte van waterstaat. Ja, het dorp is trots op het kanaal, dat nijverheid en welvaart heeft gebracht.

Niemand kan op dat moment bevroeden dat de dagen van de waterweg zijn geteld. Amper drie decennia later - in 1962 - heeft het kanaal de concurrentie met het sterk opkomende weg- en spoortransport definitief verloren en wordt het tussen Hattem en Apeldoorn afgesloten. Als tien jaar later ook het nieuwere, zuidelijke deel tussen Apeldoorn en Dieren buiten gebruik wordt gesteld, is het definitief einde oefening.

Sindsdien ligt het kanaal daar maar. De kades verstild, de bedrijfsgebouwen gesloopt, de schepen verdwenen. Half vergeten, ongebruikt, nutteloos, want praktisch onbevaarbaar. In rap tempo zijn na de sluiting sluizen vervangen door stuwen, bewegende bruggen door lage, vaste oeververbindingen. Goedkoper in onderhoud en beheer, maar fnuikend voor de doorvaart en de levendigheid.

Het Apeldoorns Kanaal is dood water. Maar wel móói dood water. Misschien juist omdat het er al decennia verloren bij ligt, is het kanaal een goed bewaard voorbeeld van vernuftige 19de-eeuwse waterbouw. Met tal van kleinschalige waterbouwkundige werken - sluizen, stuwen, bruggen, kades - die nu een romantisch gevoel oproepen, maar destijds hoogtepunten van technisch kunnen waren.

Een van de mooiste 'kunstwerken' is de Hezenbergersluis, vlakbij Hattem. Het gerestaureerde sluizencomplex heeft een verrassend smalle kolk, mintgroene metalen hekken en draaiwielen en een ouderwetse ophaalbrug. Een verstild plekje dat stiekem droomt van de tijden van weleer, toen het hier vaak een drukte van belang was en schepen werden geschut om het verval van 3,5 meter te overbruggen.

In het roerloze donkere water van de sluiskolk weerspiegelen zich de hoge bomen in herfstkleuren, die hun bladeren geruisloos op het water laten vallen. In de kolk kun je ook jezelf spiegelen, zoals het opschrift op het grote, in 'waterstaatstijl' gebouwde huis bij de sluis aanbeveelt: 'Ziet naar uzelve'.

In trage, lange bochten slingert het kanaal zich vanaf hier zuidwaarts, eerder een meanderend riviertje dan een op de tekentafel ontworpen en handmatig uitgegraven waterweg. Ook de geleidelijk aflopende oevers, met hun riet en eindeloze bomenrijen, ogen natuurlijk.

Toch is dit oud industrieel gebied en is het kanaal om puur economische redenen aangelegd. In de streek rond Apeldoorn zijn al vanaf de Middeleeuwen een kleine tweehonderd papiermolens in bedrijf, die worden aangedreven door het stromende water van beken en beekjes. Later komen er machinale fabrieken, die veel werkgelegenheid scheppen, maar ook vervuilend zijn.

Ze laten een onzichtbare erfenis na: een ernstig vergiftigde waterbodem. Zie het waarschuwingsbord in het water bij het dorpje Wapenveld. Je mag er best vissen, maar de vis opeten wordt afgeraden. Een monument op de hoek van de Klapperdijk en de Kanaaldijk herinnert aan de Kollermolen, een onderdeel van de Berghuizer papierfabriek waar papierpulp uit vodden werd geperst. Even buiten het plaatsje staat de onttakelde fabriek, die pas in 2008 definitief de poorten sloot.

Van verre springt het vroegere fabriekscomplex van coöperatie De Eendracht in het oog, nu de vestiging van vatenhandel G.J. Stijf. Café-restaurant Eten&Drinken bij De Brug ertegenover serveert iedere woensdag huisgemarineerde spareribs voor euro 14,50 per persoon. En dat buiten de kaart om! Helaas is het vandaag geen woensdag.

De Bonenburgersluis, een paar kilometer verderop, is alleen in naam nog een sluis. De sluisdeuren zijn verwijderd, een stuw regelt de waterstand. Een plan om de sluisdeuren weer terug te plaatsen, is niet uitgevoerd. Nu is het sterk stromende, ruisende water gevaarlijk voor kanovaarders, waarschuwt een bord. Wie verder wil peddelen, moet aanleggen, uitstappen en zijn kano een stuk dragen. Als het desondanks misgaat: in een kastje aan de gevel van het huis aan de overkant van de weg hangt een reddingsband.

Voorbij Epe duikt het kanaal onder de A50 door, waarna de Vaassense Sluis zich aandient, ook een van de historische sluiscomplexen die zijn gerestaureerd. Net als trouwens de Koudhoornse Sluis vlak boven Apeldoorn, waar in 2010 voor het eerst sinds bijna een halve eeuw weer een schip doorheen voer.

Naarmate Apeldoorn zich nadrukkelijker aandient, verdwijnt geleidelijk het romantische en natuurlijke karakter van het kanaal. Het water is er gevangen in betonnen kades met verveloze, verlaten of half afgebroken bedrijfsgebouwen. Alleen bij de Apeldoornse Sluis, net ten noorden van het stadscentrum, keert het nostalgische kanaalgevoel terug. Het is een historische plek, waar Albert van de Scheur en Gijs Numan in de nacht van 16 op 17 april 1945 stiekem overstaken om de aanstormende geallieerden te informeren over de situatie in de stad. Daarmee voorkwamen ze een hevige artilleriebeschieting door de geallieerden, meldt een informatiebord.

Het monument uit 1929 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van het kanaal, dat een tijdje zoek was, kreeg enkele jaren geleden een nieuw plekje aan de Vlijtsekade, een voormalig bedrijventerrein waar nu woningen worden gebouwd. Dat gebeurde op initiatief van de Stichting Apeldoorns Kanaal, die de historische waterweg in ere wil herstellen door het kanaal weer bevaarbaar te maken voor de pleziervaart. Wat gezien de vele obstakels een uiterst ambitieuze doelstelling mag heten. Naar schatting is voor het volledig bevaarbaar maken zeker 300 miljoen euro nodig. Vooralsnog leent het kanaal zich gelukkig ook uitstekend om langs te wandelen, te fietsen of er op andere wijze van te genieten.

undefined

Kanalenland

Het Apeldoorns Kanaal is een van de 1150 kanalen die ons land rijk is (met een totale lengte van 6500 kilometer). Daarmee is Nederland een echt 'kanalenland'. Kanalen - gegraven waterwegen bedoeld voor transport - spelen nog altijd een belangrijke rol in het vervoer over water van goederen en grondstoffen, maar in toenemende mate ook in de pleziervaart. Het boek 'Nederland Kanalenland' vertelt het verhaal van twaalf kanalen (een in elke provincie) in woord en beeld. Het boek is verschenen bij uitgeverij Stokerkade en kost euro 24,50.

undefined