Geloven is leren God te doden

In God gelooft hij niet. Althans, niet in de 'God daarboven, die je 's nachts helpt slapen'. De God van de antwoorden en geloofswaarheden. Die God, zegt de Ierse theoloog en filosoof Peter Rollins (1973), is een illusie. Als het aan Rollins ligt, moeten kerken geen plekken zijn waar je in zo'n God leert geloven, maar waar je juist van elke 'verslaving aan zekerheid en bevrediging' wordt afgeholpen - inclusief verslaving aan God.

Met deze boodschap beklimt hij zaterdag het podium van het Geestdrift Festival in de Utrechtse Janskerk. Christelijke twintigers en dertigers komen daar samen om na te denken over 'zingeving, schoonheid en gerechtigheid', aldus de organisatie. Er zijn lezingen, discussies, theater, en veel muziek.

Opgegroeid in Belfast belandde Rollins in zijn tienerjaren in charismatisch-evangelische kringen. Daar nam hij later afstand van. Hij studeerde theologie en wijsbegeerte en dompelde zich onder in postmoderne filosofie. Vooral het gedachtengoed van radicaal-linkse denkers als Slavoj Žižek maakte hij zich eigen.

In zijn dissertatie zocht hij naar een kruisbestuiving tussen postmoderne filosofie en christendom: een manier van christen-zijn die ruimte openliet voor twijfel, onzekerheid en ambiguïteit. Met de traditionele kerken en de orthodoxie kon hij niet meer uit de voeten. Maar het christendom wilde hij de rug niet toekeren.

In Belfast richtte hij in een bar een experimenteel collectiefje op: Ikon. Met kunst, onverwachte rituelen en manifestaties probeert Ikon geijkte orthodoxe denkbeelden te bevragen en te ondermijnen.

Rollins schreef er een boek over, 'How (not) to speak of God' (2006), waarmee hij in evangelische kringen veel controverse opriep. Hij werd een van de officieuze woordvoerders van de zogenaamde 'emerging church' beweging, een losse stroming van jonge evangelicalen die waren afgeknapt op het conservatisme van hun ouders. Zijn meest recente boek is 'The Idolatry of God: breaking our addiction to certainty and satisfaction' (2012).

U ziet de kerk dus als een afkickkliniek?

"Ja. De kerk is een plek waar je worstelt met je godsbeelden en ze verslaat - net zoals Jacob worstelde met God en won. Daar komt de naam 'Israël' vandaan.

"We zoeken allemaal een Grote Ander, zoals de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan ooit zei. Een ander op wie we onze verantwoordelijkheid kunnen afschuiven. Dat kan God zijn. Of de dominee, die het geloven zo'n beetje 'voor jou' doet. Als het leven anders gaat dan gehoopt, kun je hem de schuld geven, want wat-ie over God vertelde klopt niet. Of je geeft gewoon God zelf de schuld. Mensen proberen telkens onder hun eigen verantwoordelijkheid uit te komen.

"De Duitse theoloog Dietrich Bonnhoefer zei: 'Te leven alsof God niet gegeven is, is volledig voor en met God leven.' Het christendom, in zijn radicale kern, is een machine die God vermaalt, telkens weer. Een trainingskamp om God te doden.

"Dit idee staat lijnrecht tegenover wat de bestaande kerken doen. Ze bieden zekerheden. Troost. God als consumptieartikel om gelukkig te worden."

Goed, in uw kerk niks geen 'Goede Herder', geborgenheid of zielerust. Alles wordt je ontnomen, zelfs God. En je krijgt er niks voor terug. Kun je dan niet beter gewoon atheïst worden?

"Nou, ik zou dan toch een plek missen waar ik me blijf trainen in het omverhalen van God. Dat klinkt raar, maar ik denk dat dit nodig is. Al was het maar omdat het je blik scherpt voor soortgelijke 'goden' buiten het domein van de religie.

"Het christendom leert je élk gezag te bekritiseren. Ook economie of politiek hebben vaak een impliciet theologische dimensie. De behoefte om een Grote Ander in het leven te roepen is hardnekkig. Ook atheïsten hebben die. En humanisten.

"God is misschien dood maar dat betekent niet dat hij verdwenen is. Mensen hebben zich bevrijd van de traditionele god, maar zien vaak niet dat ze allerlei kopieën hebben gemaakt, seculiere goden. Voor mij biedt het christendom op zijn best een plek waar je voortdurend bewust wordt gemaakt van die verslaving aan zekerheden en die leert te overwinnen.

"Er is geen vaste waarheid, er zijn geen ultieme antwoorden, de hemel bestaat niet en het leven is moeilijk. Deal with it."

Lekker opbeurend.

"Het gaat mij om een manier van leven: niet weglopen voor je angsten, het leven in al zijn complexiteit omhelzen. Dat levert zeker wat op, al is het dan niet de hemel.

"Freud zei: 'Ik wil misère veranderen in alledaags ongeluk.' Dat is wat het christendom doet, als het goed is."

Hoe dan precies?

"Vergelijk het met psychoanalyse. Die vraagt van de patiënt dat hij voortdurend zijn onderdrukte kanten onder ogen ziet. Therapie maakt je niet normaal of gezond, maar helpt je donkere hoeken in jezelf tegen het licht te houden. Dat helpt je verder.

"Zo maakt ook het christendom niet gelukkig, maar confronteert je met alle illusies die je aangrijpt om weg te kijken van je eigen demonen. Het leert je te kijken naar wat je liever niet ziet, ook breder, in de maatschappij. Het christendom begon als een profetische beweging die de hypocrisie van religie en maatschappij ontmaskerde."

Zegt het christendom volgens u ook hoe het wél moet?

"Nee. De christen is er niet om alternatieven aan te dragen, met een of andere utopie. De christen is de anarchist die het systeem ontmaskert. De luis in de pels. Die de donkere onderbuik toont. En die het daarbij laat. Zoals bij Occupy Wall Street, een goed voorbeeld."

Vond u dat protest effectief?

"Niet per se, maar ik vond de vorm mooi. Je moet naar de marge gaan, naar de onderdrukten. Als je de symptomen onder ogen ziet, kan dat tot een transformatie leiden. Zodra iemand verzwegen geweld aan het licht brengt, kan het systeem niet meer op de oude voet doorgaan. Het zal die persoon proberen te doden, of het verandert, of het valt uit elkaar. Maar het moet iets doen. Dit denken pas ik toe op het christendom.

"Ik begrijp de scepsis. Het probleem is dat het systeem altijd manieren vindt om protest te smoren door het te integreren, het in te kapselen en zo te neutraliseren. Dan helpt het protest dit systeem zelfs; het vormt dan een ventiel waardoor de druk niet te groot wordt, het kanaliseert de woede. Dat gevaar liep Occupy ook."

Bent u bang dat u hetzelfde lot is beschoren?

"Ja, dat is mijn grootste angst. Dat ik uiteindelijk niet meer dan een hofnar van het evangelische christendom blijk te zijn. De koning betaalde zijn nar om hem belachelijk te maken. Dan kan je nog beter niets doen.

"Weet je, onder bepaalde mensen is het cool om te twijfelen, en te schermen met woorden als ambiguïteit en openheid. Ik ben dan bang dat ze meedoen omdat het hip is, maar ondertussen te lui zijn om zélf te twijfelen. Dan schuiven ze het twijfelen af op mij, zoals anderen het geloven aan de dominee uitbesteden."

Zuchtend: "Sommige van mijn vrienden hebben er de brui aan gegeven.. 'Let it burn', zeggen ze tegen mij. Laat die kerken aan hun lot over. Ik heb de hoop nog niet opgegeven. Je ziet in de geschiedenis telkens nieuwe profetische stromingen opkomen die de kerk weten te hervormen."

undefined

Rollins' collectief: Ikon

Op de Menagerie Bar in Belfast is in graffiti 'God' gekladderd. Met een streep erdoor. Maandelijks komt hier Ikon samen, een anarchistisch collectiefje annex geloofsgemeenschap van postmoderne snit. Tijdens de maandelijkse 'diensten' experimenteren de leden met 'theodrama' en 'transformatieve kunst'. Hun theologie noemen ze 'pyrotheologie'. Er wordt vooral veel gedeconstrueerd. En de ironie is nooit ver weg. Soms worden meerdere preken gehouden, die elkaar tegenspreken. Of ze projecteren de traditionele geloofsbelijdenis op de muur, waarna iedereen kan uitwissen of toevoegen wat hij wil. En dat kunnen anderen weer deleten. En het 'omgekeerde evangelisatieteam' trekt erop uit om zich door anderen te laten bekeren. In de vastentijd is er 'Atheism for Lent': dan lezen de ledem Feuerbach en Nietzsche, en vasten ze op God.

undefined