Gaat 'Adam en Eva' over de zonde?

Dat de Boekenweek gaat over 'verboden vruchten' zal lezers van deze krant niet zijn ontgaan. Het thema is een rechtstreekse verwijzing naar het bijbelverhaal over Adam en Eva die aten van de verboden boom. Wie de vruchten van deze boom at zou kennis krijgen van goed en kwaad.

Waarom kennen we deze geschiedenis vooral als een verhaal over straf die volgt op een overtreding? "In de kerken wordt het vaak gelezen als een verhaal over de zonde en de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs na het eten van de verboden vrucht. Dat is een interpretatie die onder andere afkomstig is van Augustinus", zegt Janneke Stegeman, die Oud-Testamenticus is en als theoloog en programmamaker werkt bij debatcentrum De Nieuwe Liefde in Amsterdam. Als 'theoloog des vaderlands' is ze deze week een extra speler in het theologisch elftal.

Ook Peter Nissen, hoogleraar spiritualiteitsstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen en remonstrants predikant in Oosterbeek, wijst naar Augustinus. Aurelius Augustinus is een theoloog uit de vierde eeuw die een immense invloed heeft gehad op de leer in de christelijke kerken en de manier waarop de Bijbel wordt gelezen, vandaar dat hij ook wel 'kerkvader' wordt genoemd. Hij stelde dat sinds Adam en Eva iedereen deelt in de schuld van dit eerste mensenpaar. Nissen: "De sombere lijn in het christendom, het negatieve denken over seksualiteit, het lichamelijke en het aardse, gaat grotendeels op hem terug. Augustinus heeft het christendom belast met de erfzonde. Dat concept kom je vóór hem eigenlijk helemaal niet tegen."

Heteroseksualiteit

Augustinus' interpretatie werkt tot op heden door. In het christendom is het verhaal over Adam en Eva gebruikt om een specifiek maatschappijbeeld te propageren, stelt Stegeman: "Het verhaal wordt in de kerken in verband gebracht met maagdelijkheid als ideaal en heteroseksualiteit als norm. Homo's en lesbiennes en anderen zijn met dit verhaal over Adam en Eva in de hand vaak buitengesloten. Dat gebeurt nog steeds."

Ze stelt een andere zienswijze voor. "Het verhaal over Adam en Eva die eten van de verboden vrucht lees ik als een verhaal over volwassen worden, geestelijke groei en ontwikkeling. Het verhaal gaat over een man en een vrouw die de echte wereld van keuzes, goed en kwaad, en seksualiteit ontdekken. Door van de verboden vrucht te eten, ontdekken ze het echte leven. Het paradijs is in deze interpretatie niet zozeer een ideale wereld, maar meer een saaie, bijna kinderlijke wereld zonder spanning en uitdaging. Het is een plaats die niet reëel is. Door het paradijs te verlaten komen Adam en Eva in een wereld waar echte keuzes moeten worden gemaakt."

Nissen: "Je kunt de Bijbel heel goed antropologisch lezen, als een verslag van de ontwikkeling van menselijke ontplooiing." Het verhaal over het vertrek van Adam en Eva uit het paradijs is in zijn ogen niet de enige geschiedenis die zich leent voor zo'n uitleg. Nissen noemt als voorbeeld de verhalen van de opwekking van Lazarus uit de dood en de wederopstanding van Jezus uit het graf. "Ze worden traditioneel gelezen als verhalen over de letterlijke verrijzenis uit het de dood. Ik zie het niet als een opstanding ná de dood, maar als opstanding vóór de dood. Deze verhalen gaan over mensen die vastlopen, die het niet meer zien zitten, maar toch een nieuw begin weten te maken."

Stegeman: "De Bijbel is een veelzijdig boek. Het wordt vaak gezien als een braaf en gezagsgetrouw boek. Terwijl ik denk dat de teksten ook vaak ontregelend zijn. De verschillende boeken spreken elkaar bijvoorbeeld tegen. Neem Jezus, we zien hem in de kerkelijke traditie vaak als vrome man, terwijl het iemand was die opruiend was en tegen het gezag van zijn tijd in ging. Hij zet aan tot verzet tegen de verhoudingen die onrecht in stand houden."

Stegeman is geïnspireerd door de in 2009 overleden Amerikaanse theoloog Marcella Maria Althaus-Reid, die het begrip indecent theology introduceerde. "Het is een interpretatie die juist ingaat op de taboes die er zijn in de christelijke traditie. Althaus wil die taboes ter discussie stellen, bijvoorbeeld op het gebied van de seksuele normen die het christendom hanteert. Bijbelteksten staan open voor verschillende en ook nieuwe interpretaties. Ze mogen niet stollen tot een normatief verhaal. Door voortdurende vernieuwing maak je de betekenis van de Bijbel relevant voor álle mensen."

Geloofsdogma's

De interpretatie van Nissen en Stegeman mag dan voor lezers van literatuur aantrekkelijk klinken, in kerkelijke kringen ontbreekt vaak de ruimte voor een uitleg die voorbij de geloofsdogma's gaat. Het valt de twee theologen op dat religieuze tradities dikwijls twee gezichten tonen als het over lezen gaat.

Nissen: "Lezen is in religieuze tradities enerzijds iets essentieels. Christendom, jodendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme - ze bestaan allemaal bij gratie van de omgang met teksten. Tegelijk zie je dat, zodra een religie institutionaliseert, er veel moeite gedaan wordt om de controle over de teksten te houden. Het bekendst is natuurlijk de rooms-katholieke kerk, die een heel fijnmazig systeem had van censuur en controle. Alles wat ook maar enigszins op gespannen voet stond met de officiële leer belandde op de index, de lijst met verboden boeken. Alles wat interessant is, vinden we op die lijst terug: Spinoza, Descartes, Voltaire, Erasmus."

Stegeman: "Die huiver ten opzichte van het vrijgeven van de tekst kan ik me goed voorstellen als je het bekijkt vanuit het machtsinstituut dat de kerk lange tijd was. De Bijbel is ook een gezagsondermijnend boek. De rooms-katholieke kerk redeneerde dat het beter is om mensen niet zomaar bloot te stellen aan die gezagsondermijnende gedachten. Godfried Bomans schreef ooit heel treffend dat er zoveel spanning op de evangeliën staat, dat de stoppen zouden springen als er geen zekering tussen de lezer en het gelezene zou zitten."

Nissen: "Lezen heeft iets gevaarlijks, zeker voor systemen die niet van tegenspraak houden. Dat zijn niet alleen kerken, maar dat kunnen bijvoorbeeld ook totalitaire staten zijn. Lezen heeft iets gezagsondermijnends. Lezen is subversief. Het vergroot je wereld. Je komt makkelijk op andere ideeën."