Filosofie is geen exclusief Griekse uitvinding

Jan Bor: Een (nieuwe) geschiedenis van de filosofie. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. ISBN 9789035135888; 294 blz. €19,95.

De schrijver:
Filosoof en publicist Jan Bor (1946) was de initiator van 'De verbeelding van het denken' (1995), een geschiedenis van de filosofie, geschreven door hemzelf, Errit Petersma en Jelle Kingma, waarvan inmiddels meer dan 100.000 exemplaren verkocht zijn. Bor heeft dezelfde klus ook in andere samenwerkingsverbanden geklaard. En in zijn eentje, zoals in het boekje 'Filosofie in een notendop' (2009). Deze nieuwe uitgave lijkt een uitgebreide versie van dat laatste, ultradunne boekje.

Zijn filosofie:
Jan Bor, gepromoveerd op de Joods-Franse filosoof Henri-Louis Bergson, is geen neutrale docent, maar een eigenzinnige leraar. Filosofie is volgens hem niet alleen een zaak van de rede, maar evenzeer van het hart. De menselijke rede is in Bors ogen een prachtig instrument, dat in de praktijk alleen wel zwaar overschat wordt. De rede kan volgens Bor geen antwoord geven op grote filosofische vragen als: wie ben ik? Of: wat is het werkelijke van de werkelijkheid? Grote westerse filosofen zoals Socrates en Plotinus hebben volgens hem ook op weinig anders gewezen dan op dat gebrek.

Nadat hij zijn studie filosofie had afgerond, vertrok Bor in 1975 naar Japan, om zich in het zenboeddhisme te verdiepen. Het begin van een jarenlange zoektocht waarvan hij onder meer verslag doet in zijn boek 'Op de grens van het denken. De filosofie van het onzegbare' (2005). Een titel die op zichzelf een aporie is, een 'doodlopende steeg in het denken', want die grens, waar die ook ligt, kan al denkend niet gepasseerd worden.

Bor probeert aan westerse zielen te laten zien dat er in het oosten systemen zijn die een centrale plaats toekennen aan het onzegbare. En andersom: dat die oosterse systemen bepaald niet gespeend zijn van rationaliteit.

Opvallendste stelling:
De filosofie is min of meer gelijktijdig in India, China en Griekenland ontstaan. De denktradities die zich er ontwikkeld hebben doen niet voor elkaar onder wat betreft rijkdom en diepgang. Oost en West hebben elkaar met wisselende intensiteit, maar toch voortdurend beïnvloed.

Het is overigens de vraag hoe opvallend deze stelling nog is. Maar voor zover hij in wijsgerig Nederland inmiddels gemeengoed is, is dat niet in de laatste plaats de verdienste van Jan Bor.

Mooiste zin:
'Heel deze wereld is zonder ontstaan en zonder vernietiging.'

Een bewering als deze, van de boeddhist Santideva, gaat zozeer in tegen het westerse denken, dat het hoe dan ook spannend is om er meer over te lezen. Het oosterse 'procesdenken' en de neiging om de eeuwige veranderlijkheid van de wereld te omarmen, vormen een schril contrast met de oorspronkelijk Griekse en bij vlagen wanhopige westerse zoektocht naar iets blijvends. Jan Bor weet het oosterse dieptewater in de meeste gevallen zo redelijk uit te leggen - voor zover dat mogelijk is - dat de vele geciteerde fragmenten naar meer gaan smaken. In de hoofdstukken over China en India valt dan ook het meeste te ontdekken.

Taaiste zin:
'Want ook door Dong Zhongshu worden kosmische veranderingen verklaard uit de samenwerking van de yin- en yan-energieën, de twee vormen dus waarin de primordiale qi-energie zich manifesteert.'

Schrik niet, deze zin is niet representatief. Maar af en toe komen er hele of halve alinea's voorbij die een doorsnee westerling ook na drie keer lezen niet begrijpt.

Reden om dit boek niet te lezen:
Voor wie één van de eerdere overzichtswerken van Bor heeft gelezen, voegt deze nieuwe geschiedenis wellicht weinig toe. De uitbreiding van de blik naar het oosten is maar één keer nieuw. Maar misschien kost het wel een mensenleven om die uitbreiding op hetzelfde niveau als Bor te doorgronden.

Reden om dit boek wel te lezen:
Voor wie een beknopte en toegankelijke introductie in de filosofie zoekt, is dit boek bijzonder geschikt. Het is niet alleen completer dan andere overzichten, maar ook geestiger en eigenwijzer.

Marc van Dijk

Trouw top-5 filosofie
1. Over de democratie in Amerika

Alexis de Tocqueville

2. Religie voor atheïsten

Alain de Botton

3. Een (nieuwe) geschiedenis van de filosofie

Jan Bor

4. Niet voor de winst

Martha Nussbaum

5. De kunst van het ouder worden

Joep Dohmen

undefined