Filosofen redden van inktvraat of vergetelheid

Een overzicht van Nederlandse filosofen door de eeuwen heen, zou dat nou een mooi boek opleveren? Dik - vast wel, maar interessant, verrijkend, goed?

Lastige vraag. Dat dikke boek is er natuurlijk al lang. Standaardwerk was lang de bibliografie van de Nederlandse filosofie van J.J. Poortman, verschenen in 1948. Daarin kon je ze allemaal vinden; van de eerste middeleeuwse denkers - zoals de eigenzinnige Siger van Brabant, die de filosofie boven de kerkleer durfde te stellen en daardoor ruzie kreeg met niemand minder dan Thomas van Aquino - tot filosofen uit Poortmans eigen tijd.

Imposante historische collectie
Maar een overzicht in de vorm van een dik boek, dat is in onze tijd achterhaald. Poortmans bibliografie werd al eerder gedigitaliseerd en wordt voortdurend aangevuld, en vormt zo de basis voor wat de nieuwe standaard moet worden: 'Denker op het scherm', een website vol Nederlandse filosofen, samengesteld door de Koninklijke Bibliotheek (KB).

Als nationale bibliotheek met een imposante historische collectie, gevestigd in Den Haag, richt de KB zich op alles wat bindend kan zijn voor de Nederlandse geschiedenis en cultuur.

Nederlandse filosofen
KB-medewerker Elly Verzaal: "Het gaat in de filosofie bijna altijd over dezelfde, doorgaans buitenlandse namen. Dat is op zichzelf geen probleem, maar daarmee gaan we wel voorbij aan het feit dat Nederland ook veel uitstekende filosofen heeft gekend. Mensen die profiteerden van een wetenschappelijke traditie die internationaal van uitzonderlijke kwaliteit was."

Op de 'voorpagina' van 'Denker op het scherm' krijgt een aantal belangrijke filosofen een uitgebreid profiel. De eerste selectie van zestien filosofen uit acht eeuwen bevat naast Spinoza en Erasmus vooral ook minder bekende denkers, zoals Frans Hemsterhuis, W.J. 's Gravesande en L.E.J. Brouwer.

Van de levende filosofen valt de eer voorlopig te beurt aan 'Denker des vaderlands' Hans Achterhuis (1942) en de populaire Leidse hoogleraar, publicist en Filosofisch Elftal-speler Bas Haring (1968).

Dichter en Denker des Vaderlands
Het initiatief sluit aan bij het project 'Dichter op het scherm', dat de KB lanceerde nadat er een 'Dichter des vaderlands' werd benoemd (www.kb.nl/dichters). Deze portal voor poëzie wordt druk bezocht en vroeg volgens conservator Paul van Capelleveen om een vervolg op het terrein van de filosofie. Vooral omdat er sinds vorig jaar ook de 'Denker des Vaderlands' is.

Van Capelleveen: "Het lijkt ons mooi als op onze site ook artikelen en complete boeken verschijnen van bijvoorbeeld Hans Achterhuis en andere levende Nederlandse filosofen, als zij daar toestemming voor geven. Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan oudere titels die niet meer in winkels verkrijgbaar zijn."

'Denker op het scherm' biedt nu al toegang tot complete boeken en manuscripten, maar ook tot gegevens over bijna 50.000 wijsgerige artikelen uit de KB-collectie en tot praktische informatie over filosofie-opleidingen, -tijdschriften, -studies en -verenigingen.

Digitalisering door google
De bibliotheek wil in dit digitale tijdperk de drempels verlagen en haar schatten op nieuwe manieren ontsluiten. Van een ouderwets instituut waar je boeken leent tot een betrouwbare en onuitputtelijke informatiebron die vanuit de hele wereld te raadplegen is.

Het digitaliseren (inscannen of fotograferen en online beschikbaar maken) van complete boeken is al gaande sinds midden jaren negentig, maar neemt de laatste jaren een steeds prominentere plaats in. Daarvoor werkt de KB onder meer samen met internetreus Google, die zich ten doel heeft gesteld om wereldwijd zoveel mogelijk boeken vrij toegankelijk te maken via 'Google books'.

Het is een soort ruilhandel: de KB krijgt de digitalisering van een groot deel van haar collectie cadeau, en Google ontvangt miljoenen pagina's tekst en plaatjes. Het bedrijf wil zich aan auteursrechten houden, en beperkt zich dus tot boeken waarvan het copyright verlopen is.

Uit de collectie van de KB heeft Google sinds november vorig jaar ongeveer 10.000 boeken uit de periode 1700-1870 gedigitaliseerd.

Elke maand stopt er een vrachtwagen van Google voor de KB, die per keer enkele duizenden boeken terugbrengt en een nieuwe lading ophaalt. Dat zal nog even zo doorgaan, want de complete collectie uit die periode omvat zo'n 160.000 exemplaren. Conservator Van Capelleveen: "Kwetsbare en oudere exemplaren doet de KB zelf."

Behoud van boeken
Het digitaliseren van de boeken draagt bij aan het behoud ervan: mocht een origineel ooit verloren gaan of aangetast worden door inktvraat, zoals een zeldzaam manuscript van Spinoza en vrienden (zie kader), dan biedt de digitale versie een onkwetsbare en perfecte kopie.

Bovendien zorgt een kopie ervoor dat het origineel minder vaak geraadpleegd hoeft te worden, waardoor het minder risico op beschadiging loopt. De KB spant zich daarom de komende jaren in om alle sinds 1470 in Nederland uitgegeven publicaties te digitaliseren.

Kwamen tot een paar jaar terug enkel de uitbundige uitgaves met gravures of houtsneden voor digitalisering in aanmerking, nu zal de hele collectie gedupliceerd worden - inclusief de geliefde en ongeliefde filosofen.

En dan maar hopen dat deze nieuwerwetse representatie van het boek langer standhoudt dan de kopieën op microfiche, kleine dia-achtige beeldopnames van boeken en kranten waarmee nog volop gewerkt wordt, maar die hopeloos ongebruiksvriendelijk zijn.

Voor een digitale weergave hoeft de lezer niet te reizen. En dankzij de ocr-techniek (optical character recognition) zijn de boeken straks met één klik te doorzoeken op bepaalde woorden. Die functie maakt de kopie in feite beter dan het origineel - op de geur na dan.

'Denkers op het scherm' is vanaf vandaag beschikbaar op: www.kb.nl/denkers

Manuscript met krabbels in de kantlijn van Spinoza zelf

Wie het op tafel ziet liggen, opengeslagen op een kussen, met doorzichtig kunststof tussen de bladzijden, durft het nauwelijks aan te raken. Dat is nu ook niet meer nodig om de sensatie te ervaren van de sierlijke krulletters op broos papier dat eeuwen doorstond.

Een hoogtepunt uit de collectie van de Koninklijke Bibliotheek is vanaf vandaag online te doorbladeren: het manuscript van Baruch Spinoza's 'Korte verhandeling van God, de mens en zijn geluk'. Het is een vroege versie van zijn postuum verschenen hoofdwerk 'Ethica' (1677). Het manuscript ontstond rond 1660, toen zijn vrienden Latijnse teksten van Spinoza in het Nederlands vertaalden, waarschijnlijk onder zijn eigen redactie.

Sommige onderzoekers denken dat bij de aantekeningen in de kantlijn ook Spinoza's eigen hand te vinden is. Er zijn maar weinig handschriften bewaard gebleven van de Joodse Amsterdammer Baruch Spinoza (1632-1677), zoon van Portugese immigranten. Bovendien schreef hij doorgaans in het Latijn. KB-medewerker Elly Verzaal: "Voor spinozisten is dit zoiets als bij Mozes over zijn schouder kunnen kijken."

Het manuscript heeft zeer kwetsbare randen, waar bij elke keer omslaan stukjes uit kunnen losraken. Bovendien wordt het bedreigd door inktvraat - ijzerdeeltjes in de inkt die als het ware het papier 'weg eten'. Waartoe dat kan leiden toont de foto van een ander, ouder manuscript (1431) - een handmatige kopie van een middeleeuws prekenboek van paus Gregorius de Grote. De letters uit de titelpagina zijn geheel verdwenen.