Expositie / Keizer met zwaard én Christus

Eén beeld kan meer zeggen dan een hele tentoonstelling in teksten wil verklaren. Neem nu de kop van Constantijn de Grote. Nee, niet dat monstrueuze beeld dat in brokstukken uiteen gevallen op het Capitool in Rome staat, maar een veel handzamer portret dat ergens aan het begin van de 19de eeuw in het Engelse York aan het daglicht werd gebracht. In York? Ja, want daar werd Constantijn in 306 tot keizer benoemd. Door zijn eigen leger dat hem in dat jaar als het ware toeviel na het overlijden van zijn vader, Constantinus, een van de vier ’onderkeizers’ van het Romeinse Rijk die naar Engeland waren gezonden om daar (nog boven Hadrian’s Wall) de Picten te bestrijden.

Constantijn oogt weliswaar monumentaal maar niet martiaal. Hij is hier een van de eerste Romeinse keizers zonder baard. Op zijn hoofd staat een kroon van eikenbladeren; tot die tijd droegen keizers, ook in portretten of bustes, een kroon van laurierbladeren, later een diadeem.

Het beeld heeft de tijd goed doorstaan. Aan de neus ontbreekt wel wat, de regen heeft het oppervlak flink aangetast en er missen blaadjes in de bladerkroon, maar verder ziet de 42 centimeter hoge kop er goed uit.

Constantijns psychologische trekken zullen wel geïdealiseerd zijn, maar zijn keus voor déze afbeelding betekent dat hij zich, anders dan zijn voorgangers, niet wilde scharen in het heldenpantheon.

Wie was deze Constantijn de Grote voor wie in Rome de mooiste triomfboog uit de die tijd werd opgericht?

Met Rome had hij weinig te maken, want als keizer viel hem vooral het meest westelijke deel van het Romeinse Rijk ten deel.

In de nadagen van Rome was het keizerrijk zo groot geworden dat keizer Diocletianus het in vieren deelde. Zo belandde Constantijns vader Constantinus in Engeland. Hij vestigde zich in Eboracum – nu York. Constantijn de Grote werd daar in 306 keizer. Die gebeurtenis heeft het Yorkshire Museum aangegrepen om het 1700-jarige jubileum te vieren, met een langlopende expositie en nog tal van andere manifestaties zoals een meerdaags symposium eind deze maand.

Met één kleine handicap: er is afgezien van die veertig centimeter hoge buste niet zo heel veel waarmee Constantijn in beeld kan worden gebracht. Natuurlijk, er zijn de onvermijdelijke munten en medaillons, maar die zijn bij het grote publiek niet erg in trek. Dus zet het museum in op een ander aspect van de man die wijs, nobel en krijgshaftig was: hij was de eerste christelijke keizer in het Romeinse Rijk is geweest. Dat overstijgt het belang van zijn aanwezigheid in York, maar het geeft ook de mogelijkheid om iets van de vroegste christelijke cultuur in Engeland te tonen.

Constantijn moet omstreeks 280, in de nadagen van het Romeinse Rijk, geboren zijn in Naissus, het huidige Nisj in Servië. Zijn moeder heette Helena (Engels: Helen), zoals een van de aardigste middeleeuwse kerken in York de St. Helen’s heet.

Over deze Helena, die net als haar zoon het christelijk geloof heeft aangenomen, weten we dat ze op latere leeftijd de bouw heeft bevorderd van kerken in Jeruzalem (waaronder de Heilig Grafkerk) en Bethlehem (de Geboortekerk). Zij zou daar ook het Ware Kruis van Christus hebben ontdekt.

Constantijn zelf moet kort voor 312 tot het geloof zijn gekomen, nadat hij in een visioen het Chi-Rho-teken (de Griekse letters voor Ch en R die samen het begin vormen van de naam van Christus, neergeschreven in een X en een P) aan de hemel zag staan.

Sommige historici denken dat Constantijn dit teken rond de zon zag staan; Constantijn zou Christus als de belichaming van de zonnegod Sol hebben beschouwd.

Als keizer heeft Constantijn het Chi-Rho-teken op wapens en munten aangebracht. Zo liet hij ieder onverbloemd weten dat hij christen was. Tegelijkertijd riep hij op tot tolerantie voor een ieder die er maar een geloof op na hield, zelfs als dat een heidense overtuiging was. Hij liet de vele goden ongemoeid die de Romeinen al eeuwen aanbaden, maar verbood wel rituelen die een bloedoffer kenden.

De overlevering wil dat Constantijn kort na het zien van het visioen met het Chi-Rho-teken slag moest leveren met zijn zwager keizer Maxentius. Het veel kleinere leger van Constantijn won deze strijd die de geschiedenis is ingegaan als de Slag bij de Milvische brug.

Constantijn dacht waarschijnlijk van zichzelf dat het geloof hem in wereldse zaken onoverwinnelijk maakte.

De keizer kreeg veel huldeblijken. In Rome verrees de Triomfboog, verschillende gebouwen werden aan hem gewijd, zoals de Constantijnse basiliek. Het grondplan van de door Constantijn ontworpen vijfbeukige basiliek, die boven het graf van de heilige Petrus op de Vaticaanse heuvel oprees, heeft grote invloed gehad op de middeleeuwse kathedralen in het Westen. Het gebouw is een voorloper van de huidige Sint Pieter.

De invloed van bouwer Constantijn reikte verder. Hij bezocht tijdens zijn keizerlijke periode nog verschillende malen York, maar hield hof in Trier waar nog tal van monumenten uit de Romeinse tijd staan. En Constantijn verbond zijn naam ook aan een nieuwe stad: in 330 stichtte hij op de fundamenten van Byzantium de stad Constantinopel (sinds de Turkse tijd Istanbul). Ook daar liet hij indrukwekkende kerken bouwen, zoals het godshuis gewijd aan de heilige Sophia, nu de beroemde Aya Sofiamoskee.

Zo bleef de fysieke nalatenschap van Constantijn bewaard, zij het in brokken en brokjes. York beseft ten volle het nadeel dat juist daar weinig tastbaars van de eerste christelijke keizer kon worden gevonden.

Het verhaal van deze christelijke keizer kent nog een invloedrijke episode. Constantijn was de ’architect’ van het Edict van Milaan in 313 dat voorzag in de in vrijheidstelling van een ieder die op grond van zijn geloof werd vervolgd en ook in de teruggave van zaken die aan de kerken waren ontnomen.

De naam van Constantijn is blijvend verbonden aan een kerkvergadering die hij in 325 bijeenriep, het Concilie van Nicea (in het huidige Turkije). Daar kwamen de bisschoppen uit alle uithoeken van de toenmalige christelijke wereld bijeen om onderling te beraadslagen over kerkelijke zaken.

Constantijn gaf ze de raad mee om eenheid in de kerk te betrachten, hun onderlinge geschillen bij te leggen en bovenal goed te luisteren naar zijn belijdenis. Die begon met de zin „Ik geloof in één God, den almachtigen vader, Schepper des hemels en der aarde, aller zienlijke en onzienlijke dingen” en die eindigt met „Ik belijd één Doop tot vergeving der zonden, en ik verwacht de opstanding der doden en het leven der toekomende eeuw. Amen.”

Praktisch gezien bereikte Constantijn veel tijdens het concilie. De geloofsbelijdenis functioneert nog steeds, en we danken er de vaststelling van de paasdatum aan.

Opmerkelijk genoeg was Constantijn zelf nog steeds niet gedoopt. Dat gebeurde pas op zijn sterfbed dat zich in 337 in Nicomedia bevond.

De doop werd wel geheel in stijl verricht door bisschop Eusebius van Nicomedia.

Constantijn werd begraven in de stad die hij zelf had gesticht en naar zichzelf had genoemd: Constantinopel. Dat gebeurde in een mausoleum in de Kerk van de Heilige Apostelen, een toepasselijke naam voor deze eerste christelijke keizer.

Dat Constantijn pas kort voor zijn dood officieel naar het christelijk geloof overging, heeft eeuwenlang voor wilde speculaties gezorgd. De minste kritiek is nog wel dat Constantijn volgens moderne geleerden helemaal niet zo recht in de christelijke leer was, dat hij met het heidendom (om politieke redenen) aardig wist te schipperen en dat hij diep in zijn hart toch echt wel het paganisme aanhing.

Om het beoogde beeld van een weldenkend en diep invoelend Romeins keizer niet te verstoren, besteden de samenstellers in York weinig aandacht aan ’s mans militaire kwaliteiten.

Na zijn dood zijn er, maar dan zitten we al in de vijfde eeuw, pogingen ondernomen om Constantijn heilig te verklaren. In het Westen is dat streven nooit erkend.

Wel hebben kunstenaars Constantijn zo afgebeeld dat zijn dubbelrol opviel – of zijn gespleten karakter. In die voorstellingen houdt Constantijn in de ene hand een zwaard vast en in de andere een lans die eindigt in het Chi-Rho-teken.

De maker van het beeld van de zittende keizer vlak voor de zuidgevel van de kathedraal van York (op de plaats waar waarschijnlijk het keizerlijk paleis heeft gestaan) onthoudt hem echter de lans en de XP-letters. Constantijn plant zijn zwaard met kracht in de aarde, zittend in zijn Romeinse stoel en kijkend met een decadente, wat verveelde blik naar de vele toeristen die hem nauwelijks zien zitten, op weg naar de zijingang van de kathedraal.

Met zo’n beeld word je natuurlijk nooit heilig verklaard.