EU, democratiseer Polen

‘Ik zal er alles aan doen om te voorkomen dat er een nieuwe Oost-Westtegenstelling ontstaat in Europa”, zei eurocommissaris Frans Timmermans vorige maand in Warschau. Dat wil zeggen op de redactie van de Gazeta Wyborcza, een krant die de nationalistisch-katholieke regering dagelijks op de vingers tikt. De redactie riep Timmermans uit tot ‘man van het jaar’.

In Polen is hij een bekend gezicht. Voor het ene Polen als een gezant van het goede voorbeeld, voor het andere Polen een bemoeizuchtige betweter. De Europese Commissie startte, bij monde van Timmermans, vorig jaar een procedure tegen de Poolse regering wegens het ondermijnen van de rechtsstaat.

Het wordt stilaan tijd de daad bij het woord te voegen. Maar welke daad? Als Warschau blijft dwarsliggen, kan de Europese Raad in het uiterste geval Polen schorsen. Maar dat is theorie. De benodigde unanimiteit stuit op die andere dwarsligger in het Oosten, de Hongaarse premier Viktor Orban, die net als de Poolse regering experimenteert met ‘niet-liberale democratie’. En hij is niet de enige, diverse voormalige Oostbloklanden hebben nostalgische neigingen tot autoritair bestuur.

De jongste lidstaten gebruiken hun gegroeide welvaart en zelfverzekerdheid steeds vaker om zich af te zetten tegen wat zij zien als liberale, politiek-correcte normen van de oude EU. Toen de Unie dertien jaar geleden uitbreidde, heeft ze cultuurverschillen tussen Oost en West - resultaat van verschillen in historische bagage - onderschat. Hoe verder oostwaarts, hoe zwakker democratie en rechtsstaat, met (Wit)-Rusland als dieptepunt.

Scheur

Brussel doet verwoede pogingen een dreigende scheur binnen de EU te dichten. Als de Oost-Europeanen weigeren vluchtelingen over te nemen, dreigt Brussel met miljardenboetes. Want waarom tonen landen die zelf volop profiteren van de economische solidariteit geen greintje solidariteit met Italië en Griekenland, waar vluchtelingenkampen uit hun voegen barsten? Zijn de voormalige Oostblokkers vergeten dat ze zelf nog niet zo lang geleden als vluchtelingen naar West-Europa kwamen?

Een ander voorbeeld: de euro. Volgens de Frankfurter Allgemeine wil Timmermans’ Commissie een deadline stellen: alle EU-landen moeten in 2025 de euro hebben ingevoerd. Polen, Tsjechië en Hongarije willen hun eigen valuta niet opgeven.

In beide gevallen heft Brussel een stok, waar ze vervolgens zelf mee geslagen wordt. Want juist deze thema’s - euro en vluchtelingen - wakkeren in de voormalige Oostbloklanden bij uitstek anti-Europese sentimenten aan.

Kinderspelletje

Op het eerste gezicht is de EU nergens zo populair als in Polen. Al jaren zeggen vier van de vijf Polen tevreden te zijn met het EU-lidmaatschap. De reden is niet alleen de jackpot van miljardensteun, maar vooral ook de immateriële dimensie: het gevoel weer als volwaardig mee te doen, na twee eeuwen aan de kant te hebben gestaan in Europa.

Dat is een fors probleem voor Jaroslaw Kaczynski, leider van het regerende Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Het laatste wat zijn landgenoten willen is de EU verlaten, maar toch is dat precies waar PiS, bewust of niet, op af lijkt te stevenen. De Europese Commissie speelt Kaczyński in de kaart door breekpunten te maken van uitgerekend vluchtelingen en de euro.

Driekwart van de Polen wil geen vluchtelingen en geen euro. Onverstandig, immoreel, kortzichtig, of juist niet: het dreigende ultimatum van de Commissie is koren op Kaczynski’s molen. Hij heeft daarmee hard ’bewijs’ dat de EU (lees: Duitsland) Polen probeert te chanteren. En dat leidt de aandacht af van het gesjoemel met de rechtsstaat. Daar doet de PiS-regering alsof haar neus bloedt. Ze speelt met de Commissie het Poolse kinderspelletje pomidor, ‘tomaat’. Dat gaat zo: Een speler moet op alles ‘tomaat’ zeggen. Gebruikt hij een ander woord, dan is hij af. Het gaat er dus om hem te verleiden tot een verspreking. Ben je gisteren in de bioscoop geweest? Tomaat! Heb je dat doelpunt van Ronaldo gezien? Tomaat! Heb je zin in ijs? Ja… oeps. Af.
Vervang ‘tomaat’ door ‘in Polen bloeit de democratie’ en je hebt het spel dat Warschau met Brussel speelt:

Brussel: Wij hebben sterke aanwijzingen dat de rechtsstaat in Polen wordt ondermijnd.
Warschau: In Polen bloeit de democratie!
Brussel: Maar u legt vonnissen van het Constitutioneel Hof naast u neer!
Warschau: In Polen bloeit de democratie!
Brussel: U hebt de publieke omroep tot partijmedium gereduceerd!
Warschau: In Polen bloeit de democratie!
Brussel: Maar u neemt nu zelfs een wet aan die rechters onder politiek toezicht plaatst!
Warschau: In Polen bloeit de democratie!

Slachtoffer

Volgens de PiS-regering wil de ‘linkse’ EU-elite Polen straffen omdat het land niet meer 'op de knieën’ ligt, heerst in Duitsland de censuur van politieke correctheid, verkwanselt Europa zichzelf aan de moslims en acht Polen morele principes hoger dan machtspolitiek.

Kaczynski’s aanhang rekent erop dat de EU im- of explodeert. Ze kunnen zich gewoon niet voorstellen dat samenwerking gebaseerd kan zijn op wederzijds voordeel, want voor hen is Europa nog altijd de slangenkuil die ze eeuwenlang was, waarin de sterkere de zwakkere zijn wil oplegt tenzij de laatste een list verzint. Bijvoorbeeld consequent pomidor! roepen.

Kaczynski speelt in op een diep ingeslepen wereldbeeld, waarin Polen altijd het slachtoffer is van de buurlanden - Duitsland voorop, dat ‘ons’ opnieuw in een onderdanige houding dwingt. Een substantieel deel van het electoraat vindt het prachtig.

Voor wat, hoort wat

Eind mei had Berlijn genoeg van het Poolse spelletje pomidor. Landen die miljarden scheppen uit de Brusselse pot, mogen niet ongestraft de principes van de rechtsstaat aan hun laars lappen. Voor wat, hoort wat. De Duitse regering stelde voor de subsidies aan dat soort delinquenten te korten.

Meteen sprong PiS in haar heldhaftige martelaarspose. “Wij Polen houden er niet van als iemand ons dreigt en probeert te chanteren”, zei Ryszard Czarnecki, vice-voorzitter van het Europarlement en vertrouweling van Kaczynski, breeduit grijnzend op tv. Een oppositieparlementariër die uitlegde dat de dreigende sancties het resultaat zijn van PiS-wanbeleid, zette hij onmiddellijk in de hoek: “U bent net de woordvoerder van de Duitse regering geworden.”

In West-Europa groeit de irritatie. Er gaan al langer stemmen op om ‘die Oost-Europeanen’ in hun autoritaire sop te laten gaarkoken. In september vorig jaar stelde de Luxemburgse minister van buitenlandse zaken, Jean Asselborn, al voor Hongarije te schorsen als EU-lid.

Het is lovenswaardig dat de Commissie hier niet in meegaat. De weg van de minste weerstand betekent dat we ermee instemmen dat de wereld van de liberale democratie krimpt. Maar de Commissie zit in een lastig parket. Voordat de oud-Oostblokkers lid mochten worden van de club, moesten ze voldoen aan de Kopenhagencriteria voor rechtsstaat en democratie. Maar eenmaal binnen zijn ze vrijwel straffeloos.

Koehandel

Wat werkt dan wel? Blijf kritiek uitoefenen en leg dat goed uit. Voer daarnaast de druk op via de Europese fondsen die Polen en Hongarije ontvangen, maar koppel die niet aan de rechtsstaatschendingen. Laat politieke sancties over aan politici bij het vaststellen van de nieuwe EU-begroting.

De huidige regels staan niet toe dat de Commissie boetes oplegt aan rechtsstaatschenders. Wel mag ze boetes opleggen als EU-geld niet volgens de regels wordt besteed. En dat kan - los van de rechtsstaatsdiscussie - vaker gebeuren dan nu het geval is.

Brussel keert geld uit op basis van programma’s die een lidstaat indient. Zo’n programma wordt goedgekeurd, of niet. In de praktijk is het een koehandel tussen twee bureaucratieën, de Brusselse en die van het ontvangende land. Ze hebben er beide belang bij dat de ‘absorptie’ van fondsen een succes is. Dus zelfs bij bizarre misstanden zijn straffen doorgaans mild. Maar dat hoeft niet. Brussel kan zich vooraf afvragen of projecten zinnig zijn, in plaats van achteraf krokodillentranen te vergieten over zinloze scholingsprogramma’s, zwemparadijzen, geluidsschermen, en leegstaande ‘hightechparken’ als die al honderden miljoenen hebben gekost.

Bovendien maakt een land dat de rechtsstaat ondermijnt zichzelf kwetsbaar. De PiS-fractie heeft twee wetten klaarliggen die rechtbanken ondergeschikt maken aan de partij. Onafhankelijke juristen zijn het erover eens dat deze wetten niet stroken met de grondwet, want het is denkbaar dat straks recht wordt gesproken door mensen die in strijd met de grondwet zijn benoemd. Met het Constitutionele Hof gebeurt dat nu al. Juristen trekken vonnissen van het Hof in twijfel als die worden geveld door een van de drie ‘rechters’ die in strijd met de grondwet door de PiS-meerderheid in het parlement zijn benoemd.

Juridische chaos kan grote consequenties hebben voor de toekenning van Europese fondsen. Bij grote projecten zijn bijna altijd gerechtelijke uitspraken nodig. Als dit gebeurt door onbevoegden, kan de Commissie fondsen opschorten en om opheldering vragen.

Fondsen

Dat de fondsen als drukmiddel kunnen dienen, liet Noorwegen onlangs zien. Dit land is geen lid van de EU, maar wel van de Europese Economische Ruimte. Samen met IJsland en Liechtenstein heeft het een eigen fondsenpot voor voormalige Oostbloklanden. Dit Noorse geld (voor Polen jaarlijks ruim 100 miljoen euro) gaat ondermeer naar ngo’s, het soort organisaties waar autoritaire politici een broertje dood aan hebben. De Poolse regering wilde fondsen voor deze niet-regeringsorganisaties voortaan laten verdelen door een regeringsorganisatie. Ook het geld uit Oslo en Brussel. Op deze manier zou het bij de ‘juiste’ ngo’s terechtkomen. De Noren zetten prompt de uitbetaling van hun fondsen stop, net als eerder in het geval van Hongarije.

Theoretisch zou de Commissie nu al fondsen kunnen stopzetten, omdat PiS zelf een ‘atoomwapen’ heeft aangereikt, door de manier waarop de begroting voor 2017 door het parlement werd geduwd: in een zaaltje zonder oppositie, zonder media en zonder onpartijdige controle op de stemming. Zonder legitiem fundament onder de begroting staan in principe alle uitgaven van de overheid op losse schroeven, ook de cofinanciering die nodig is voor EU-projecten.

Of het verstandig is om deze ‘wapens’ in te zetten zal per geval verschillen. De Commissie doet er in elk geval verstandig aan politieke beslissingen aan politici over te laten. Binnenkort beginnen de lidstaten hun eerste schermutselingen over begrotingen voor de jaren na 2020.

Nieuwe prioriteiten

De Polen hebben alle reden om zich zorgen te maken. “Een kwart van onze economische groei in de afgelopen zeven jaar was te danken aan Europese fondsen”, rekende vice-minister van ontwikkeling, Jerzy Kwiecinski, onlangs voor. “Eenderde van de financiële middelen die de publieke sector had om te investeren, waren Europese middelen.” Geen wonder dat Polen ‘onder geen beding’ zal instemmen met het afschaffen van de structuurfondsen.

De vraag is of Polen zoveel te bedingen heeft. De netto-betalers vinden al jaren dat het wel minder kan met de structuurfondsen waar Polen jaarlijks ruim 10 miljard euro uit haalt. Hoe gaan regeringen in Berlijn of Den Haag aan hun kiezers uitleggen dat er miljarden naar landen moeten die één hand ophouden, terwijl ze met de andere hun middelvinger laten zien?

Dat argument hoeven ze niet eens hardop te gebruiken. De Unie heeft acute problemen en nieuwe prioriteiten. Is een nieuwe snelweg in Polen belangrijker dan steun bij de opvang van vluchtelingen? Willen we alle Poolse plattelandsgemeenten voorzien van een waterzuivering, of kunnen we beter de economie versterken in landen waar vluchtelingen vandaan komen? En misschien verdient het de voorkeur de integratie te stimuleren binnen de eurozone, waar Polen toe kan (en volgens het toetredingsverdrag zelfs móet) toetreden.

De Polen zullen onmiddellijk een berekening presenteren dat van elke euro die in hun economie wordt geïnvesteerd er tachtig cent in de zakken van het West-Europese bedrijfsleven belandt. Maar dat geldt net zo goed voor subsidiegeld dat elders in, of zelfs buiten de EU, wordt geïnvesteerd.

Als de Brusselse bonanza slinkt, groeit de kans dat de kiezer de PiS-regering afstraft. Warschau zal Brussel ongetwijfeld betichten van chantage en wraak. Maar in dat geval zijn de rollen omgedraaid, en zegt Brussel: pomidor! Het korten van onze fondsen heeft niets te maken met jullie rechtsstaat.