Ethiek krant wankelt door de freelancer

Volgens media-ethicus Huub Evers zijn lezers gehecht aan de waarden en normen die in hun krant worden geëtaleerd. Feilloos voelen zij aan wanneer de inhoud afwijkt van de aan hun krant toegedichte principes. Evers: "Zo'n diepgeworteld reservaat van terughoudendheid binnen kranten waarderen mensen. Maar de spanning of kranten dat nog lang kunnen volhouden, neemt toe."

De stevige burcht die de klassieke media ooit samen vormden, verbrokkelt stilaan. Ongeacht hun opleiding vinden veel jongeren kranten ouderwets, traag en onhandig. De rol van de klassieke media is weliswaar nog niet uitgespeeld, maar door de grote invloed die internet en sociale media inmiddels op de samenleving hebben, is zij toch aanzienlijk gereduceerd.

"Mensen halen hun informatie overal vandaan", zegt Evers. "Ze doen dat op elk gewenst moment en vanaf elke denkbare plek. Je hebt Facebook, Twitter, noem maar op. Meestal gaat het mensen meer nog om weetjes dan om het feitelijke nieuws. Het is minder achtergrond en meer de snelle verslaggeving. Cruciaal bij zo'n ontwikkeling is of de traditionele kranten hun terughoudendheid, die de lezers waarderen, kunnen garanderen en voor hoe lang nog."

Als voorbeeld noemt Evers de al vroeg als 'iconisch' ingeschatte foto van het onlangs in Turkije verdronken jongetje Aylan Kurdi. Hij werd dood gevonden op het strand nadat de oversteek naar het Griekse Kos met zijn moeder, broertje en anderen was mislukt.

Trouw publiceerde op 3 september als enige Nederlandse krant de foto op de voorpagina. De reacties van lezers liepen uiteen van mild tot overwegend positief, maar afkeuring ontbrak evenmin. Evers is het eens met de beslissing van de hoofdredactie om de foto zo prominent te plaatsen. "De betekenis van deze foto zag je meteen. Maar zou Trouw vijf jaar geleden dezelfde keuze hebben gemaakt? Ik weet haast zeker dat de beslissing destijds anders was uitgevallen."

Internet verandert kranten, beïnvloedt de keuzes die redacties maken. Gekscherend maar met een serieuze ondertoon, merkt Evers op dat op internet foto's 'per kilo verkrijgbaar zijn'. Voor kranten kleeft daar een niet te onderschatten risico aan, dat op redacties uitputtende discussie behoeft.

"Lezers, ook die van de traditionele kranten, zullen steeds vaker zeggen: 'Op internet laten ze wél zulke foto's zien. Waarom staan die niet in mijn krant?' voorspelt de media-ethicus. "Het wordt nijpender als de online-krant en de papieren krant meer van elkaar afwijken. Op het gebied van privacy en foto-ethiek komt dat heel sterk naar voren. Mensen raken op internet gewend aan de 'nieuwe' beeldcultuur. Beelden die we eerder niet in de papieren krant tegenkwamen, rukken op. Dat is een dilemma voor redacties; ze moeten hierop reageren."

undefined

Bestaansrecht

Kranten moeten vasthouden aan hun principes, vindt Evers. Die principes vormen het fundament onder de journalistieke inhoud. Ze zijn het bestaansrecht van elke krant. 'Wat heeft een lezer nog te zoeken bij die krant als je ervan afwijkt?' is zijn retorische vraag. "Als de krant heel bewust anders in zijn principes gaat staan, graaft hij geleidelijk zijn eigen graf. De diepere woorden, de principiële waarden, die zijn van belang. Daartegenover staat internet als bepalende factor. Dat maakt dat klassieke media het moeilijk hebben."

Evers geldt in Nederland als autoriteit op gebied van media en ethiek. Of het nu de vrijlating van de moordenaar van politicus Pim Fortuyn betrof, de berichtgeving in de media over de vliegramp met MH17 of het optreden van crimineel Willem Holleeder in het tv-programma 'College Tour', Evers wordt in de media met regelmaat gevraagd naar zijn ethische oordeel over journalistieke kwesties.

Daar staat hij graag voor klaar. Media zijn een substantieel onderdeel van zijn leven. Vanuit zijn vakgebied heeft hij jaren achtereen gedoceerd op universiteiten en hogescholen. Hoewel hij hiermee vanwege zijn leeftijd is gestopt, blijven de dagelijkse actualiteit, de achtergronden van het nieuws, de analyses en de totstandkoming van de berichtgeving hem boeien. Met zijn ervaring voelt hij bovendien intuïtief aan wanneer zich een spraakmakend, leerzaam onderwerp aandient. Zo verzamelt hij alles wat kranten in Nederland, en zoveel als mogelijk daarbuiten, publiceren over het verdronken jongetje Aylan Kurdi.

De journalistiek individualiseert, waarschuwt Evers, terwijl hij wijst op een ontwikkeling binnen krantenredacties die hij 'zorgelijk' noemt. Hij wijst erop dat de vaste bezetting op de redacties slinkt, gebukt als dagbladen gaan onder dalende advertentie-inkomsten, krimpende abonneebestanden en de digitalisering, die nog te weinig geld oplevert. Kranten putten steeds vaker uit een groeiend leger freelancers. Dat kan ertoe leiden dat ethiek minder zwaar gaat wegen, of zelfs verwatert.

"Ethiek was van oudsher een kwestie van redactiecultuur", legt hij zijn zorg uit. "Gesprekken op de redactie. Overleg op de redactie. Tegen jonge journalisten die na hun opleiding bij een krant binnenkomen, zeggen: 'Jongen, luister, wij doen het hier altijd zo. Dan weet je dat'. Weliswaar gebeurt dat nog steeds, maar hoeveel jonge journalisten krijgen nog een vast contract? Kranten werken steeds vaker met freelancers. Waar eerst de collectieve ethiek van de redactie gold, zie je nu een groei naar de individuele ethiek van de individuele freelancer." Feitelijk werkt de freelancer heel anders dan de journalist die een vast contract bij een krant heeft, zegt Evers.

"Freelancers hebben vaak meerdere commerciële klussen. De krant kan een opdrachtgever zijn. Maar soms krijgen zij ook opdrachten van gemeenten, instellingen in de publieke sector. Ga hierover voor de krant maar eens kritisch schrijven. Als redactie kun je freelancers bij elkaar om de tafel brengen om de vakethiek te bespreken. Ook mag je hopen dat mensen op de opleiding die vakethiek meekrijgen. Maar dan nog."

Bovenal echter moeten redacties zich realiseren dat een freelancer niet per definitie een 'klik' heeft met de krant die hem een opdracht gunt. "Als er veel freelancers zijn, zal de redactie extra alert moeten zijn op het bewaken van de ethiek, de eigen identiteit. Dat is niet onbelangrijk omdat de werkdruk door het inkrimpen van redacties hoog is en er niet of nauwelijks nog ruimte is voor discussie en overleg binnen kranten. Bestaat er nog zoiets als: Hebben we dit of dat onderwerp eigenlijk goed gedaan? Het evalueren van journalistiek werk, het beleid, staat onder druk."

Huub Evers was tot 2012 lector Interculturaliteit en journalistieke kwaliteit en hoofddocent media-ethiek aan de Fontys Hogeschool Journalistiek in Tilburg. Hij studeerde theologie met specialisatie ethiek en promoveerde in 1987 aan de Vrije Universiteit in Amsterdam op een proefschrift over normen in de uitspraken van de Raad voor de Journalistiek. Verder doceerde hij onder meer communicatie-ethiek aan de Universiteit van Amsterdam en is hij gastdocent aan de Postacademische Dagblad Opleiding Journalistiek van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ook is hij lid van de Raad voor de Journalistiek.

undefined