Essentieel voor de beschaving

Het verhaal is grote lijnen wel bekend. Hendrik VIII (1509-1547) wil zijn eerste vrouw, Catharine van Aragon, inwisselen voor Anna Boleyn. Maar de paus weigerde mee te werken. More bleef trouw aan de paus. Bovendien meende hij dat zelfs een koning niet zomaar het recht naar zijn grillen kan veranderen. In 1532 legde hij zijn ambt als kanselier neer. De koning was echter om de een of andere reden gefascineerd door More. Hij bleef aandrang om hem uitoefenen om de scheiding van Catharine te erkennen en nodigde hem toch uit voor de trouwerij met Anna Boleyn. De koning had zichzelf inmiddels tot hoofd van de Engelse kerk uitgeroepen (door het laten aanvaarden van een Act of Supremacy door het Parlement in 1534) en vervolgens zijn eigen scheiding uitgeroepen. Onder die Act of Supremacy moest iedereen een eed van onvoorwaardelijke trouw afleggen aan de koning. Weigering om aan die eed mee te werken betekende onthoofding. Met zijn weigerachtige houding bewerkstelligde More zijn eigen dood.

Het verhaal is ontroerend verfilmd. Maar ik had toch ook wel bedenkingen tegen More. Mijn houding tegenover martelaars is altijd wat ambivalent. Bewondering natuurlijk, maar anderzijds irriteren zij mij een beetje. Van Galilei tot Sacharov, van Bruno tot Ghandi, ik heb altijd zoiets van: kan je je vrouw en kinderen achterlaten en zomaar - in het geval van More - de dood in wandelen, omdat je een gekke koning een lesje ethiek en staatsrecht meent te moeten leren? Waarom zou een persoon dat moeten doen? Is zo'n actie niet tot mislukken gedoemd als niet een groot deel van de cultuur rijp is voor de redenering dat ook de koning onder het recht staat?

Ik had al snel een discussie met mijn vrouw. Zij liet mij een andere kant zien: Iemand moet toch eens de noodklok luiden? Waar gaat het met de mensheid heen wanneer iedereen zou wachten met het stellen van een daad? Wat More voor ons gedaan heeft, is voor het eerst (althans vroeg) een idee ventileren dat scheen als een licht in de duisternis, ook al heeft de duisternis het niet begrepen. Hij verwoordde het idee van de rechtsstaat, dat wil zeggen het idee dat ook een koning onder het recht staat. Die koning kan dus niet het recht zomaar naar zijn grillen laten veranderen, maar vorsten zijn, ook wanneer zij het recht zelf maken, gebonden aan dat eenmaal gemaakte recht. Het zijn nu voor ons dingen die bijna vanzelfsprekend klinken. Zelfs zo vanzelfsprekend, dat we ze weer dreigen te 'vergeten'.

We zien ook hoe het idee waarvoor More eens aandacht vroeg, de wereld veroverd heeft, zij het lang nadat zijn hoofd ervoor moest rollen. Naar aanleiding van het Watergate-schandaal moest een president van de grootste mogendheid op aarde aftreden. Naar aanleiding van de Lockheed-affaire kreeg zelfs prins Bernhard een berisping. Het zou allemaal niet denkbaar zijn geweest, wanneer niet eens in de wereldgeschiedenis het idee naar voren was gekomen dat ook de hoogste gezagsdragers 'onder het recht' staan.

Het is dus essentieel voor de beschaving dat er mensen zijn als More, hoewel je het niemand mag verwijten wanneer hij niet solliciteert naar zo'n rol. Aanvankelijk wilde More zelf ook geen More zijn. “Ik ben niet het materiaal waaruit martelaars gemaakt worden”, zei hij geruststellend tegen zijn vrouw. Maar de geschiedenis had een andere rol voor hem in petto. Op 7 juli 1535 legde hij zijn hoofd op het hakblok. Pas in 1776 werd de Onafhankelijkheidsverklaring gepresenteerd waarbij het Amerikaanse volk met een beroep op constitutionalistische beginselen zich onttrok aan de tirannie van een andere Engelse koning. In 1789 vond de Franse Revolutie plaats (toen ging het hoofd van de koning onder de guillotine). En pas in de twintigste eeuw vonden de gebeurtenissen plaats die ik hierboven vermeldde (Watergate etc.). De wereldgeschiedenis heeft geen haast.