Erken eigen steun aan apartheid

Nederland was voor Mandela niet het land van dat gehate woord 'apartheid', maar juist van de strijd daartegen, en voor die herinnering zijn we dankbaar", stelde premier Rutte deze week bij de herdenking van de Zuid-Afrikaanse president in de Tweede Kamer.

In talloze commentaren is Mandela geprezen vanwege zijn verzoeningsgezindheid en wijsheid. De waardering is uitzonderlijk unaniem. Dat is wel anders geweest.

In 1964 dreigde Mandela tot de doodstraf veroordeeld te worden. Twee Kamerleden van de PSP (een partij die later is opgegaan in GroenLinks) vroegen aan minister Luns van buitenlandse zaken om - net als de Scandinavische landen - druk uit te oefenen op de regering in Pretoria. De minister voelde daar niets voor: "Gezien de bijzondere verhoudingen tussen Nederland en Zuid-Afrika acht ondergetekende het minder doeltreffend ter zake een incidenteel unilateraal protest te richten tot de Zuid-Afrikaanse Regering."

Toen de zeer gerespecteerde ANC-leider Albert Luthuli in 1967 overleed, weigerde dezelfde minister een Nederlandse diplomaat naar zijn begrafenis te sturen. Andere westerse landen toonden wel respect voor deze Nobelprijswinnaar, maar minister Luns oordeelde dat Luthuli 'geen publieke functie in Zuid-Afrika vervuld had'.

ANC-terroristen
Oliver Tambo, de opvolger van Luthuli en voorganger van Mandela, moest decennialang wachten op een officiële uitnodiging uit Den Haag. In veel westerse hoofdsteden was de ANC-voorman wel hartelijk welkom. Ook de populariteit van Mandela was in de jaren tachtig van de vorige eeuw bepaald niet algemeen. Kairosleden die in 1980 campagne voerden voor de vrijlating van Mandela, bezochten daartoe een CDA-congres en stuitten op veel weerzin. Veel van de aanwezigen hadden weinig op met deze communistische terrorist, die weigerde geweld te veroordelen.

In de jaren tachtig kwam de strijd tegen het apartheidsregiem in een beslissende fase. Het ANC vroeg met klem om het opvoeren van de economische druk op Zuid-Afrika. Wereldwijd werd er positief gereageerd. Veel landen besloten tot een olieboycot en weigerden Zuid-Afrikaanse steenkool te kopen. Ook investeringen in Zuid-Afrika werden door veel landen verboden. De Nederlandse regering stelde zich uitermate terughoudend op. De regering keerde zich - zoals PvdA-Kamerlid Relus ter Beek het samenvatte - tegen eenzijdige Nederlandse sancties omdat deze niet effectief zouden zijn en tegen algehele sancties omdat deze wel effectief zijn. Dankzij de inspanningen van het toenmalige Kamerlid Jan Nico Scholten kwam er een meerderheid in de Tweede Kamer voor de olieboycot tegen Zuid-Afrika. De regering weigerde echter recht te doen aan de opvattingen van de meerderheid van het parlement.

Veel maatschappelijke organisaties hebben zich jarenlang zeer ingespannen om slachtoffers van apartheid te ondersteunen en druk uit te oefenen op Shell, Philips en andere bedrijven om hun steun aan de apartheidseconomie te beëindigen. De strijd tegen apartheid was niet alleen een zaak van de solidariteitsorganisaties zoals het Komitee Zuidelijk Afrika, de Anti-Apartheidsbeweging Nederland en de Werkgroep Kairos, maar werd ook door kerken, vakbonden, gemeenten, vrouwenorganisaties en universiteiten ondersteund.

Aandelen Shell
De Nederlandse Raad van Kerken nodigde ANC-voorzitter Tambo uit toen de Nederlandse regering daar nog niet aan toe was. De Gereformeerde Kerken in Nederland (nu deel van de Protestantse Kerk van Nederland) hebben de daad bij het woord gevoegd. In de geest van de oproepen van de Wereldraad van Kerken en in nauw overleg met Zuid-Afrikaanse partners werden aandelen in Shell en Philips verkocht en werd de huur betaald van het Beneluxkantoor van het ANC. Vooral de steun aan deze bevrijdingsbeweging was opmerkelijk voor een kerk die in het verleden zulke nauwe banden onderhield met de Nederduitse Gereformeerde Kerk, de kerk die apartheid theologisch rechtvaardigde.

In de jaren dat ik voor Kairos mocht werken heb ik een groot aantal bijzondere Zuid-Afrikanen ontmoet. Vrouwen en mannen die vaak onder extreem moeilijke omstandigheden streden tegen apartheid en racisme. Bij dat werk heb ik veel inspiratie ontleend aan mensen als Nelson Mandela, Beyers Naudé en Desmond Tutu. Ik zou Nederlandse politici het vermogen gunnen om over hun eigen schaduw heen te springen.

De geest van Mandela
Het is niet moeilijk om Mandela nu te prijzen, maar ik zou graag het eerlijke verhaal horen van politici die in apartheid geloofd hebben en/of zich verzet hebben tegen steun aan bevrijdingsbewegingen en economische druk op het apartheidsregime. Hoe kijken politici die jarenlang waarschuwden voor Mandela en zijn ANC nu terug op de veranderingen in Zuid-Afrika?

Ik zou politici die nu zoveel respect voor Mandela uiten, ook gunnen zich iets eigen te maken van zijn geest. Mogelijk zou het aanpakken van schendingen van mensenrechten in Nederland dan meer prioriteit krijgen. Wellicht zou het kinderpardon ruimhartiger uitgevoerd worden en zou vreemdelingendetentie vervangen worden door een humaan asielbeleid.

Erik van den Bergh werkte van 1979 tot 2002 voor de Werkgroep Kairos, de organisatie die werd opgericht als steungroep voor het Christelijk Instituut in Zuid-Afrika