Erbij horen. Maar waarbij eigenlijk?

In Eye Filmmuseum is nu een overzichtstentoonstelling te zien van het werk van regisseur Alex van Warmerdam. Van Warmerdam laat zijn personages in een aantal films iets zeggen over wat de norm is, of wat normaal is. "Kan er nou nooit eens iets normaal?" Omdat ik veel van Alex van Warmerdam houd, althans: vooral van zijn films, want ik ken de man niet persoonlijk, werd mij gevraagd een stuk over hem te schrijven voor literair tijdschrift De Gids. In dat stuk trek ik parallellen tussen de levens van de personages uit Van Warmerdams films en mijn eigen leven; want die tonen opvallend veel overeenkomsten.

Ik schreef onder anderen over mijn moeder, die met mijn broers albinokonijn Willem in de kinderwagen - 'Dan is-ie er ook even uit' - in haar onderbroek naar de groenteboer liep om bloemkool te kopen en met een evenzo groot gemak (nog altijd in haar onderbroek) bij de bank langsging om een lening af te sluiten. Ze vond lange broeken in de zomer niet zo lekker zitten.

Ik legde mijn moeder het stuk ter goedkeuring voor. Ik wist niet zeker of ik naar haar zou luisteren als ze niet akkoord zou gaan, maar ik dacht: het is wel netjes om haar op z'n minst te laten lezen wat ik over haar schrijf, welk deel van haar, min of meer buiten haar weten om, publiekelijk wordt gemaakt. Ik had verwacht dat ze deze informatie wellicht te persoonlijk zou vinden, waar ik op mijn beurt tegenin had kunnen brengen dat het ook persoonlijk is om in je onderbroek boodschappen te gaan doen.

Om het niet onnodig ingewikkeld te maken, zou ik over het albinokonijn zwijgen. Maar het enige wat mijn moeder na lezing van dat stuk terugschreef, was: 'Feitelijk ging ik niet in mijn onderbroek naar het winkelcentrum, maar in mijn bikinibroek.'

Ik paste de feiten netjes aan en niet veel later kwam er een journalist over de vloer om te vragen wat er waar was van de feiten. Ik vertelde haar dat het hele verhaal, waarin nog veel meer van dit soort details staan, klopte. Geen woord van gelogen.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De journalist knipperde een paar keer met haar ogen, nam een slok thee en vroeg vervolgens zo kalm mogelijk: "Hoe was het voor je om in zo'n vreemd gezin op te groeien?" Daar dacht ik even over na. Ik had ons gezin nooit als vreemd ervaren - nog steeds niet. Ik denk juist dat ik uit een doodnormaal gezin kom. Maar zoals dat gaat met normale dingen, althans: dingen die gebeuren in het leven, rituelen die mensen erop na houden, de taal die ze spreken en de manier waarop ze met elkaar en hun omgeving omgaan, zijn de normaalste zaken vaak het absurdst of ongeloofwaardigst als je ze navertelt, als ze in het bezit komen van derden.

Bijkomend feit is dat veel mensen pas werkelijk zichzelf zijn als ze een deur achter zich dicht trekken, binnen de veiligheid van hun eigen huis openen zich persoonlijkheden die voor de buitenwacht verborgen blijven. Dus wat werkelijk normaal is, lijkt plotseling vreemd, omdat de banaliteit van het dagelijks leven en de schaamteloosheid die daarbij hoort doorgaans op afstand blijven. Meestal is dit een slim plan of zelfs noodzakelijk mechanisme: niet iedereen hoeft alles van elkaar te weten of van elkaar te zien.

Misschien is dat dan toch vooral waar ons gezin enigszins uit de toon valt: we zijn naïef transparant in het tonen van onze afwijkingen. Overigens niet uit exhibitionisme; het gebeurt vooral per ongeluk, uit een permanent ongemak, het niet snappen hoe je tot de (buiten)wereld te verhouden. En dat niet al te belangrijk vinden ook.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Dus toen ik jaren geleden de films van Van Warmerdam zag, die vanzelfsprekend transparant zijn, want het is een film (je kijkt ernaar), voelde ik me niet bevreemd maar begrepen. Het was alsof ik naar mezelf keek. Want Van Warmerdam toont de mensen hoe ze zijn. In al hun normaliteit. En normaal-zijn houdt dus ook in dat er enkele afwijkingen aan te pas komen en dat iedereen in meer of mindere mate de wens heeft die afwijkingen te onderdrukken, alsof de versie die je daarmee van jezelf laat zien wél normaal is. Om op die manier niet buiten de boot te vallen, erbij te horen. Maar waarbij eigenlijk?

Meestal willen mensen bij de groep horen waar ze al deel van uitmaken. Ik heb weleens gelezen dat daklozen niet jaloers zijn op mensen met veel geld of huizen, maar op het bezit van andere daklozen. En normale mensen zijn jaloers op andere normale mensen, omdat ze net wat normaler of juist vreemder zijn. We zouden het zelf niet willen, maar het is toch wel bevrijdend om te zien dat het kan; in je onderbroek een lening afsluiten. En dat je er dan toch nog bij hoort.

Reacties

Houdt u ook van het schaamteloze gedrag van een naaste? Of schaamt u zich juist voor iemand? tijdpost@trouw.nl

Lees ook: Wat maakt de films van Alex van Warmerdam eigenlijk zo typisch Van Warmerdams?

Het leven krijgt vaak een gruwelijke draai in het oeuvre van filmmaker Alex van Warmerdam. Museum Eye in Amsterdam wijdt een expositie aan deze eigenzinnige kunstenaar: Wat maakt zijn films eigenlijk zo typisch Van Warmerdams?