'Eerst pam, pam, pam en dan ineens rustig'

Vlak voor de eerste doorloop, waarbij het stuk in één keer achter elkaar gespeeld wordt, noemt regisseur Johan Doesburg het 'een uitputtingsslag'. En hij zegt er achteraan: "Vandaag over twee weken is de première." In het repetitielokaal zijn de acteurs gespannen en geconcentreerd. Vlak voor het begin omhelzen Carine Crutzen en Warre Borgmans, die het echtpaar Martha en George spelen, elkaar en dansen ze even. In de ruimte staat een groot vierkant podium dat gedraaid kan worden. Erop vier grote, bruine fauteuils. Als Borgmans een wijnkoeler onder zijn arm neemt, begint het stuk.

George en Martha komen thuis na een faculteitsfeestje bij de vader van Martha, rector van de universiteit. Omdat 'pappie' gezegd heeft dat ze aardig moeten zijn voor de nieuwe, jonge docent Nick heeft Martha hem en zijn vrouw naderhand bij hen thuis uitgenodigd. Het is al laat, een uur of twee 's nachts, als Nick (Dragan Bakema) en Honey (Yara Alink) aanbellen. De ontmoeting begint stroef, maar algauw vloeit de drank rijkelijk en vitten Martha en George ontzettend op elkaar. De gasten worden niet gespaard.

De regisseur

Een paar dagen later is alles verhuisd naar theater De Meerse in Hoofddorp. Daar is de eerste try out. Maar voor het zover is, moet het decor worden opgebouwd, het licht gesteld en de acteurs moeten wennen aan de zaal. Regisseur Johan Doesburg kan werken aan de finesses van zijn 'Wie is er bang voor Virginia Woolf?'. Het stuk van Edward Albee is een klassieker van jewelste en tevens een grote inspiratiebron voor andere relatiedrama's.

Doesburg (61) deed al scènes uit het stuk toen hij nog op de regieopleiding van de Amsterdamse Toneelschool zat. "Ik had een briljante begeleider, Femke Boersma, die mij goed kon helpen want zij was de eerste Honey in Nederland. Daarna heb ik nooit meer bedacht om het te maken gek genoeg, ook niet in mijn tijd bij het Nationale Toneel (waar Doesburg artistiek directeur was van 1994 t/m 2011 - rw). Maar toen ik hiervoor gevraagd werd, hoefde ik er niet over na te denken. En ik raak steeds enthousiaster. Het is écht goed geschreven en het gáát ook nog ergens over. Het is een relatiestuk, in een klassieke vier-personen-setting. Kijk, dat de liefde ingewikkeld is, hoef ik niet uit te leggen. Ik heb een boekenkast vol met minder geslaagde relaties, van Dostojevski tot Arnon Grunberg. Zelf heb ik drie grote relaties gehad. Als het allemaal zo simpel was, was het mij ook wel gelukt met één iemand. Maar zo gaat het vaak niet.

"Edward Albee heeft zijn vingers nooit gebrand aan de uitleg waar het stuk precies over gaat. Dat is heel slim van hem. Mijn interpretatie heeft zich spelenderwijs ontwikkeld. Ik zegt niet vooraf: dit is het concept. Er is wel een visueel concept: vier fauteuils. Het zijn de meubels van pappie, ooit heel chique. Ik wilde dat erover geklommen kon worden, want het moet een apenrots lijken. Ik werk daarnaast veel met improvisatie vanuit de acteurs. Ik kijk wat ze aanbieden en hou over wat ik goed vind. Er zitten harde overgangen in, daar ben ik dol op. Eerst pam, pam, pam en dan ineens rustig. Anders raak je uitgeput. Aan dit alles gaat een grondige analyse vooraf van wat er staat. Wat is waar en wat is niet waar? Wat zou waar kunnen zijn? De tweedeling werkelijkheid, wat is echt, wat is niet echt. Zonder verbeelding kun je niet leven. Ik heb nog nooit zoveel gepraat over een tekst als nu.

"Die arme George, een intellectueel die het liefst een boek leest in stilte, heeft te maken met een bourgondische, schreeuwerige Martha en samen hebben zij een geheim ontwikkeld, een mini-mythologie. Ik zou nog geen week in zo'n relatie kunnen zitten. Dus ik benijd ze niet, haha. Maar die twee hebben met elkaar te maken en niet met mij."

De acteurs

Op de vraag wat Martha voor een vrouw is, slaakt actrice Carine Crutzen (56) eerst een diepe zucht. Daar hebben ze nou net zes weken op zitten puzzelen in het repetitielokaal. Dan geeft ze weloverwogen antwoord: "Ze heeft een heftig karakter. Het is niet iemand die zwijgt omdat zwijgen soms beter is, ze kiest liever de frontale aanval. Ze wil iets voelen in het leven, wil dat het groots en meeslepend is. Ze voelt liever pijn dan niks. Ze is trots op haar vader, die, zoals zij zegt, de universiteit gemaakt heeft tot wat hij nu is. En ze wil ook trots zijn op haar man, maar Martha vindt het niet gelukt, het is niet wat zij zich ervan had voorgesteld."

Tegenspeler Warre Borgmans (60) vraagt aan Crutzen: "Maar wat had Martha zich dan voorgesteld? Een goede naam? Dat ze zeggen: en dit is nou mevrouw zus en zo?"

Crutzen: "Ja, en dat jij rector was geworden van de universiteit. Dat ik had kunnen zeggen: dat is mijn man, kijk eens hoe hij dat allemaal doet, hoe sociaal vaardig hij is en hoe leuk. Een beetje het pappie-syndroom wel.

"Martha is heel eerlijk. Ze heeft het hart op de tong. En het gekke is: ze wil dus die status en verwijt George dat het niet gelukt is, maar toch houdt ze van hem. Hoe het stuk ook eindigt, er is wel liefde tussen die mensen. Maar voordat die getoond kan worden, moet eerst alles worden afgebroken en kapot gemaakt. Er wordt gescholden, verweten. En gelachen, laten we dat niet vergeten. Bovendien hebben ze samen hun fantasie."

Crutzen doelt op de zoon die Martha en George verzinnen omdat ze geen kinderen kunnen krijgen. Het is een spel tussen hen tweeën. Maar dan neemt George het heft in handen, iets dat hij normaal niet doet.

Borgmans: "George heeft zich teruggetrokken in het verleden. Daar hangt hij naar mijn gevoel ook erg krampachtig aan vast. Hij leeft met iemand die te allen tijden de bakens verzet en hij heeft daar moeite mee. Al is hij er na 23 jaar huwelijk ook wel een beetje op voorbereid. Nu denk ik wel dat de nacht die wij meemaken een aparte nacht is, want daarin gaan George en Martha verder dan anders. En ze sleuren Nick en Honey erin mee.

"Elke cast die dit stuk aanpakt, loopt tegen dezelfde vragen op. Altijd komt bijvoorbeeld boven: wáárom blijven ze toch bij elkaar? De antwoorden zullen variëren, maar er is toch blijkbaar een kern van liefde tussen die twee. Ze kunnen moeilijk met elkaar, maar zeker niet zonder elkaar. Ook niet na deze waanzinnige nacht, waarin spreekwoordelijke bosbranden hebben plaatsgevonden en het spel wordt doorbroken. Je zou kunnen zeggen: oké, dan slaan we deuren ook maar dicht. Maar dat gebeurt niet. Integendeel."

Crutzen: "Het biedt een opening. Misschien worden ze hierna wat rustiger."

Van eerdere acteurs is bekend dat zij door het spelen van 'Wie is er bang...' aan de slaappillen raakten en tegen een depressie aan zaten. Hoe gaat dat nu?

Crutzen: "Ik hoop niet dat wij depressief worden, maar het is wel een emotioneel en fysiek uitputtend stuk. Ik voel het in mijn lijf, ik moet nog zoeken hoe ik mijn energie het beste kan verdelen. Het is niet een stukkie dat je effe doet."

Borgmans: "Nee. We zijn er met zijn vijven in ondergedoken. Er was bijna niets anders dan dit stuk. Dat klinkt misschien wat pathetisch, maar het stuk vereist dat ook denk ik. We hebben zes weken gerepeteerd en ik voel de vermoeidheid. Dit was niet de meest ontspannen periode. Voor niemand van ons. Gaan we het samen redden? Dat broeit voortdurend onderhuids. Toneel is: wat vandaag lukt, kan morgen mislukken. Dat geeft onzekerheid.

"Het is een grote brok tekst, 160 A4'tjes, geen sinecure. We hebben dikwijls onmacht gevoeld: al die woordjes, al die kleine nuances. Het is een groot avontuur. Een roetsjbaan. Waarvan je aan het begin niet goed weet of je het eind gaat halen. Zo ervaar ik dat."

Crutzen: "Met dat fysieke bedoel ik ook dat de energie van Martha heel hoog ligt. En met veel kracht gespeeld moet worden. Nu kan ik zelf ook heftig zijn, ik ben nou niet echt een tam konijntje, hè Warre? Maar dit is wel de overtreffende trap. Het vliegt alle kanten op. Om dat in je hoofd te krijgen... Ik heb geloof ik nog geen stuk gedaan waarbij ik zo moest studeren op de tekst."

Borgmans: "Jij speelt altijd op driehonderd procent, ook in de repetities. Ik ga daarin mee. Er zijn repetitieperiodes waar je meer achterover kunt leunen. Nu was het om vier uur 's middags: bwoh, goed dat we nu stoppen."

Crutzen: "En dan vroeg ik: heb je nog iets gedaan gisteravond? Had iedereen toch weer met dat stuk gezeten."

Beiden hebben de film gezien, met Elizabeth Taylor en Richard Burton, en daarnaast andere toneelversies gezien. Een last?

Crutzen: "Nee. Wij zijn wij en we moeten het op onze manier doen, wij nemen onszelf mee in het spelen."

Borgmans: "Dat is ook de kracht, dat wij het weer anders doen. Het zou raar zijn als wij een duplicaat van de film proberen te spelen. Dat is meer iets voor 'Koefnoen'. Wij moeten het doen zoals wij het, met al onze gebreken en talenten, kunnen doen."

undefined

Who's afraid of Virginia Woolf?

'Wie is er bang voor Virginia Woolf?' is een toneelstuk uit 1962 van Edward Albee. Vanaf de eerste voorstellingen op Broadway in New York is het stuk veel gespeeld. De film uit 1966 met Elizabeth Taylor en Richard Burton won vijf Oscars. In Nederland waren Ank van der Moer en Han Bentz van den Berg in 1964 de eersten die het toneelechtpaar speelden. Producent Hummelinck Stuurman startte een flink aantal jaar geleden met de traditie dat het stuk elke vijf jaar gespeeld wordt, steeds met een andere regisseur en andere acteurs. Dit keer is het Johan Doesburg die Carine Crutzen, Warre Borgmans, Dragan Bakema en Yara Alink regisseert.

Tournee t/m 31 mei, première vrijdag a.s. in de Leidse Schouwburg. Meer info: www.hummelinckstuurman.nl

In de rubriek 'De Schepping' vertellen kunstenaars over de totstandkoming van hun werk. Deze keer: regisseur Johan Doesburg en acteurs Warre Borgmans en Carine Crutzen over hét relatiedrama 'Wie is er bang voor Virginia Woolf?'

undefined