Een wet van mazen

Sommige partijen doen losjes over politieke giften: met de beïnvloeding door gulle gevers zou het zo'n vaart niet lopen. Maar elke controle daarop ontbreekt. De Wet Subsidiëring politieke partijen biedt alle ruimte voor vage constructies: het is een wet van mazen.

Politieke partijen die van bedrijven of organisaties meer dan 4500 euro ontvangen, moeten de gift openbaar maken in hun jaarverslag. Maar natuurlijke personen vallen niet onder deze regeling. Desnoods kan de fabrieksdirecteur dus onder eigen naam zijn donatie geruisloos kwijt.

Maar ook als de cheque via de voordeur binnenkomt is er een ontsnappingsclausule. Bedrijven of organisaties die beslist hun naam niet in het politieke jaarverslag willen zien, mogen van de wetgever anoniem schenken. In dat geval hoeft alleen de branche te worden genoemd. En ten slotte kunnen anonieme gevers met een U-bocht hun geld nog doneren via stichtingen of verenigingen die aan politieke partijen gelieerd zijn.

,,Deze wet is een wangedrocht'', zegt prof. dr. J. van den Heuvel, hoogleraar beleidswetenschap aan de Vrije Universiteit. Partijen moeten zonder last of ruggespraak, in volstrekte onafhankelijkheid en zonder enige belofte, hun functie vervullen, vindt hij. Bij private financiering van politieke partijen past achterdocht, aldus Van den Heuvel. ,,De huidige wet is typisch Nederlands. Als het een keer echt fout gaat, roepen we allemaal ach en wee. Maar dan is het te laat.''

Van den Heuvel is voorstander van de nuloptie: alle financiële steun door het bedrijfsleven verbieden, alleen legaten en giften toestaan tot een maximum van 500 tot 1000 euro. En dat alles in de volle openbaarheid. ,,Bijvoorbeeld door een publicatieplicht in de Staatscourant. Zoals het nu gaat vragen we om moeilijkheden. Want voor alle financiële vriendendiensten die Pim Fortuyn ontvangt, zal hij straks toch echt iets terug moeten doen.''

Opmerkelijk is dat de huidige wet geen strafbepalingen bevat voor politieke partijen die regels overtreden. Campagneleider Kay van der Linde van Leefbaar Nederland noemt dat wetgeving voor de bühne. ,,Het is een wet die de politiek eigenlijk niet wilde. Tegen de kiezer kunnen politici zeggen: we hebben het netjes geregeld. Maar niet heus.''

Als het gaat om financiële steun aan de politiek is Nederland een stuk soepeler dan bijvoorbeeld Frankrijk, waar partijen geen schenkingen mogen aannemen van bedrijven en organisaties. In de VS en Canada zijn schenkingen toegestaan, maar moeten alle giften groter dan 200 euro met naam en toenaam worden geregistreerd. Maar er zijn ook landen die soepeler zijn dan Nederland. In Duitsland bijvoorbeeld geldt de registratieplicht alleen voor giften groter dan 10 000 euro.

Vandaag stuurt minister De Vries (binnenlandse zaken) zijn visie op de huidige Wet Subsidiëring politieke partijen naar de Tweede Kamer. Vrijdag is het stuk besproken in de ministerraad. De Vries zal de Kamer voorstellen de wet vooral op het gebied van de verantwoording van giften aan te scherpen. Hij wil ook de omvang van de giften beperken. En de minister zal voorstellen doen voor het openbaar maken van giften afkomstig van particulieren.

Meindert Stolk, directeur van het CDA-partijbureau, steekt beide handen voor zijn organisatie in het vuur: ,,Het hoogste bedrag dat wij ooit ontvingen was een bijdrage van vijfduizend gulden van sigarettenfabrikant Philip Morris voor een CDA Jaarboek. Dat hebben we toen ook keurig in het colofon verantwoord. Maar ik werk pas twee jaar bij het CDA, dus ik kan niet oordelen over de periode daarvoor.''

In het verleden heeft het CDA grotere donaties gehad, en de nodige discussies daarover. De Noord-Brabantse Christelijke Boerenbond (NCB) stortte in het voorjaar van 1989 80 000 gulden in het CDA-verkiezingsfonds. De donatie stond niet in de boeken en kwam pas veel later - bij toeval - aan het licht. Het weekblad De Tijd had de notulen van een bestuursvergadering van de NCB in handen gekregen. Daaruit bleek dat het bestuur van de boerenbond na een oproep van het Brabantse CDA een fiks bedrag had overgemaakt. De boerenbond hoopte door de bijdrage 'extra toegang' te krijgen tot de bevriende partij. ,,We gaan ervan uit dat we een gewillig oor vinden als we bij CDA-volksvertegenwoordigers aankloppen'', verklaarde de Brabantse boerenbond destijds.

Het geld had nooit mogen worden geaccepteerd, zei toenmalig CDA-voorzitter Wim van Velzen nadat de gift was uitgelekt.

De advocaat Rob van de Beeten, destijds vice-voorzitter en tegenwoordig voor het CDA lid van de Eerste Kamer, schreef na de affaire met de Brabantse boerenbond een notitie voor het dagelijks bestuur over giften van het bedrijfsleven. Het risico van beïnvloeding werd door Van de Beeten onderkend: ,,Cruciaal is de vraag of een gift de integriteit van de democratische besluitvorming aantast. (...) Bestuurders zijn vanwege hun vaak individuele verantwoordelijkheid en hun specialisme beleidsbepalend. Door de specialisatie in het werk van volksvertegenwoordigers zijn het ook hier vaak enkelingen die stembepalend zijn. Het is dus in de praktijk niet moeilijk om bijvoorbeeld via de partijpenningmeester eens een apart gesprek met een betrokken bestuur of volksvertegenwoordiger te arrangeren. Ze (de gulle gevers, red.) kunnen dan terloops melding maken van een recente gift. Soms zal de betrokken partijman of -vrouw weet hebben van de gulle steun van zijn of haar gesprekspartner zonder dat dit ter sprake komt. Er is dus een element van onbewuste beïnvloeding denkbaar.''

Maar (grote) giften waren volgens Van de Beeten nog wel aanvaardbaar, op voorwaarde dat ,,er niets op de politieke of bestuurlijke agenda voorkomt waar die onderneming direct of indirect belang bij heeft''. Van de Beeten vond dat het giftenbeleid van het CDA niet mocht leiden tot 'geforceerde terughoudendheid'.

De partijraad van het CDA kwam vier jaar later tot een nieuw giftenbeleid. Het maximum van 5000 gulden verdween: ,,Er geldt geen beperking voor het te werven bedrag.'' Provinciale afdelingen en kamerkringen mochten slechts 5000 gulden accepteren. Maar: ,,Na schriftelijke toestemming van de landelijk penningmeester zijn hogere bedragen toegestaan''. Op lokaal niveau mocht het CDA maximaal 2500 gulden ontvangen, maar ook hier gold de uitzonderingsbepaling dat de penningmeester anders kon beslissen. Het belangrijkste was dat giften voortaan moesten worden verantwoord in de jaarrekening. Omvang, herkomst én bestemming van de gift moesten worden vermeld. Maar: ,,Indien de gever ano nimiteit verlangt kan de penningmeester afzien van vermelding van de herkomst'', aldus het partijdocument. In die gevallen diende de accountant te verklaren dat bij het accepteren van de gift aan de CDA-richtlijn was voldaan.

Volgens de jaarrekeningen van 1997 tot en met 2000 ontving het CDA opgeteld ongeveer 63 000 gulden aan donaties en giften. Nergens werd vermeld van wie dat geld kwam. Ook de accountants repten niet over de giften. Maar volgens Stolk betrof het hier giften van natuurlijke personen. De wet stelt dit soort donaties (nu nog) vrij van openbaarmaking.

Wat hebben pillenfabrikant Glaxo SmithKline, automatiseerder Pink Ro cca de, autoproducent Daimler

Chrys ler, bankier F. van Lanschot en de lobby voor biotechnologie Niaba met elkaar gemeen? Ze sponsorden de VVD.

Van Lanschot telde vorig jaar ruim 11 000 euro neer ter financiering van de jaarlijkse algemene vergadering van de liberalen. Daimler droeg toen 4500 euro bij. Niaba sponsorde voor 4500 euro een themadag biotechnologie van de VVD, Glaxo legde er 2200 euro bij. PinkRoccade lapte 2200 euro voor een themadag over liberalisering en verzelfstandiging.

De VVD is eigenlijk de enige politieke partij die sponsoring volledig heeft omarmd. ,,We verkeren in een isolement'', beaamt voorzitter Bas Eenhoorn wat gelaten. Maar dat betekent niet dat de liberalen van standpunt zullen veranderen. ,,Sponsoring is een normaal verschijnsel. Zolang je maar precies vertelt wat je hebt ontvangen en van wie, is er niets aan de hand.'' Dat minister De Vries (binnenlandse zaken) politieke sponsoring het liefst zou verbieden, vindt Eenhoorn ,,buitengewoon hinderlijk''.

Op de internetsite van de partij staat de eigen sponsorcode en is een model-sponsorcontract te zien. De wet schrijft voor dat de naam van iedere sponsor die meer dan 4500 euro bijdraagt bekend moet worden gemaakt, maar de VVD noemt ook de namen van kleinere sponsors. In het contract wordt tot in detail uit de doeken gedaan wat een sponsor van de VVD mag verwachten: vermelding van logo en naam op affiches en in programmaboekjes, en beide partijen verplichten zich om alleen aardige dingen over elkaar te zeggen. In de liberale sponsorcode staat dat er door de giften geen afhankelijkheidsrelatie mag ontstaan. Daarom: ,,Geen al te hoge bedragen en liefst meerdere sponsors per evenement''.

Voor de verkiezingen van 2002 wilde de VVD meer dan 100 000 euro ophalen bij het bedrijfsleven. Maar dat bedrag zal niet worden gehaald. De VVD heeft weliswaar enkele sponsors gevonden voor de campagne, maar er zal geen groot geld binnenkomen. De partij wil pas zeggen wie de sponsors zijn als de contracten zijn getekend. Eenhoorn: ,,Het valt niet mee. Je moet er echt wel wat voor doen. Veel ondernemers willen ons liever in natura steunen, bijvoorbeeld met het beschikbaar stellen van bussen of auto's voor de campagne.''

Naast de directe sponsoring organiseert de VVD al enkele jaren fundraisingdiners met politieke coryfeeën. Een avondje boerenkool happen met Hans Dijkstal bijvoorbeeld, of een Chineesje pikken met staatssecretaris Hoogervorst. ,,Laatst hadden we een boerenkooldiner in Alphen aan den Rijn. Voor 70 euro met tien gasten aan een tafel, waarbij er afwisselend een kamerlid of een minister aanschuift. In Amsterdam hadden we een fundraising-diner dat volledig werd verzorgd door enkele Chinese restaurants. Dat kostte 135 euro per persoon.'' De fundraisingdiners leverden vorig jaar ongeveer 11 000 euro op. ,,Dit jaar zal het meer zijn. We vragen nu meer geld aan de deelnemers. Ze zijn zonder meer bereid een flink bedrag neer te tellen.''

De geheimzinnigheid van Leefbaar Nederland over de herkomst van het campagnegeld is Eenhoorn een gruwel. ,,Ze hebben een stichting opgericht waarin vrienden van Leefbaar Nederland hun bijdragen kunnen storten. Ja, kijk, zo wordt onze manier van sponsoring helemaal in een verkeerd daglicht geplaatst! Daarom is minister De Vries zo kritisch over sponsoring. De goeden, wij dus, moeten nu straks lijden onder de kwaden.''

Eenhoorn vindt het vermakelijk om te zien hoe de PvdA door de discussies over politieke sponsoring 'in de stress schoot' en een trouwe sponsor, verzekeraar Reaal (goed voor bijna 40 000 euro per jaar), aan de dijk zette. ,,Daarmee is ons isolement trouwens wel compleet geworden.''

De VVD-voorzitter is niet bang voor de invloed van sponsors op het partijbeleid. ,,Als je iets van een kamerlid of een minister gedaan wilt krijgen, moet je zo iemand persoonlijk benaderen. Daar is geen sponsorgeld voor nodig. Zolang ik weet waar het geld vandaan is gekomen, is er niets aan de hand. Als je volstrekt open bent, ben je niet kwetsbaar.''

Er zijn grenzen aan wat de VVD accepteert. Geld van een exploitant van seksclubs zou Eenhoorn niet snel aannemen. ,,Ik denk dat de leden dat niet zouden waarderen.'' En de tabaksindustrie? ,,Ik denk dat wij liever niet bij de discussie over deze industrietak worden betrokken, dat onze leden zich eraan zouden storen als wij geld zouden accepteren van de sigarettenbranche. Dat moeten we eigenlijk naar niet doen.''