Een voorstelling als rectificatie

Als de gevierde Zuid-Afrikaanse rapper Jitsvinger, in een muisstille Amsterdamse schouwburg dicht over de verdwenen identiteit van zijn voorouders, komt de explosieve hiphopera 'Afrikaaps' even tot stilstand. Enkel begeleid door de bejubelde jazzpianist Kyle Shepherd ontroert 'Jits' met 'Die Reenmaker', de regenmaker. Een van melancholie en pijn doordrenkte tekst over hoe de traditionele geloofswijzen van zijn grootouders op bevel van de kolonisten werden vervangen door het christendom.

"Ken hy die jackals dans wat ons innie maanlig trans? Stukkend is ons tromme geslaan om nou sy weg na die kerk te baan. N gebou vir sy god deur ons hande gevorm. Nou is ons geklas as arm en stom/dom. Wie gaan nou vir ons die reen bring?"

Vrij vertaald: Kent hij de dans van de jakhals die ons in het maanlicht in trance brengt? Onze trommels zijn stuk geslagen zodat we ons nu een weg naar zijn kerk banen. Een gebouw voor zijn god, gevormd door onze handen. Nu worden wij geclassificeerd als stom/dom. Wie gaat ons nu de regen brengen?

"Dit is krachtig", klinkt er zachtjes van een paar eerder nog giechelende meisjes. Dan wordt iedereen weer teruggehaald naar het hier en nu met rauwe rap, breakdance, jazz en gelikte r&b. Afrikaaps is van productiehuis The Glasshouse en geïnitieerd door de in Amsterdam woonachtige Zuid-Afrikaanse Catherine Henegan.

De voorstelling gaat over de ontwikkeling, herwaardering en herovering van het Afrikaaps. Afrikaans is de vooral op het Nederlands gebaseerde taal van de ontwerpers van de apartheid. Afrikaaps is de vermenging van Nederlands, Frans, Portugees, Maleis, Xhosa en Zulu en zelfs wat Arabisch die ontstond als een brug tussen de waaier aan inwoners van Kaapstad. De Afrikaaps sprekende spelers zijn de meest getalenteerde en gelauwerde hedendaagse artiesten die de townships van Kaapstad hebben voortgebracht: Naast Jits en Shepherd zijn dat dichter, rapper en breakdancer Bliksemstraal, schrijfster en zangeres Blaq Pearl, zanger en danser Moenier Adams, rapper Emiel Jansen, basspeler Shane Cooper en de oudere artiest en activist Jethro Louw. Voor het Nederlandse perspectief trok Henegan rapveteraan Def P, van de Osdorp Posse, en de jonge Ghanees-Nederlandse Akwasi van rapformatie Zwart Licht aan. Door het authentieke en losse spel is 'Afrikaaps' nergens musicalesk. De multi-talenten zijn allen geboren verhalenvertellers, verbonden met elkaar door de liefde voor hiphop.

Afrikaaps wordt vooral door de zogeheten 'coloureds' of bruinmense gesproken. Deze lichtgetinte Zuid-Afrikanen zijn afstammelingen van Britten, Nederlanders, Portugezen, Indonesiërs, Maleisiërs, Mozambikanen, Malagassiërs en Khoi San, de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika. Het apartheidssysteem zorgde ervoor dat wit, zwart en gemengd gescheiden van elkaar leefden. De 'colourds' werden vanaf de jaren vijftig buiten het centrum van Kaapstad bij elkaar gezet op wat de Cape Flats of Die Kaapse Vlakte wordt genoemd. De gemengde Zuid-Afrikanen, die niet één gemeenschappelijke taal hadden, ontwikkelden het officieuze Afrikaaps. Totdat het moest plaats maken voor het gestandaardiseerde Afrikaans, waar veel van de niet-Nederlandse elementen uit verwijderd werden. 'Tramakassi', een verbastering van het Maleise woord voor 'bedankt', moest plaatsmaken voor het veel Nederlandser aandoende 'Dankie'.

Het gestandaardiseerde Afrikaans wordt gehaat door zwarte Zuid-Afrikanen omdat het de taal is van de witte onderdrukkers, de bedenkers van het apartheidssysteem. Maar ook aan het Afrikaaps kleeft datzelfde stigma, omdat het zo sterk herinnert aan het Afrikaans. En omdat het wordt geassocieerd met armoede en onderontwikkeling in de Cape Flats. "Ik hoor alleen Afrikaaps op tv als het over criminelen gaat",beklaagt een schooljongen zich in een van de videofragmenten die door de voorstelling verweven zijn. Een aantal taalkundigen, onder wie Adriaan van Dis, leggen tijdens de voorstelling eveneens op beeld uit hoe het Afrikaaps is ontstaan. "Wist u dat de allereerste Afrikaapse woorden in Arabisch schrift zijn vastgelegd in de madrassa's van de Kaap-Maleiers?"

Het zijn deze wetenswaardigheden waarmee de makers van 'Afrikaaps' bewustwording willen creëren om af te komen van het stigma dat aan de Afrikaapse taal kleeft. "Ik dacht zelf ook altijd dat het een witte taal van de bedenkers van de apartheid was", zegt de witte Henegan, bedenkster van 'Afrikaaps'. "Om die reden ben ik in het Engels opgevoed en spreek ik nooit Afrikaans of Afrikaaps." Ook documentairemaker Dylan Valley, die de totstandkoming van 'Afrikaaps' verfilmde, zegt dat zijn Afrikaans sprekende ouders van gemengde komaf hem bewust in het Engels hebben opgevoed. "Zij zijn zelf op de Cape Flats in het Afrikaans opgevoed. Maar ze voelden zich verbonden met de strijd van de zwarte Zuid-Afrikanen en vonden daarom dat ze geen Afrikaans meer moesten spreken. Dat was een soort verzetsdaad omdat ze het systeem zo haatten."

"Maar dat is eigenlijk zelfhaat", zegt rapper Jits, ook van gemengde komaf. "Moet je je voorstellen dat je afstand doet van de taal waarin je bent opgevoed. De taal waarin je kinderliedjes hebt geleerd. Dat is afstand doen van jezelf. Taal en identiteit kun je niet splitsen." En toch demonstreerden ook coloureds in 1976 mee tijdens de beroemde scholierenprotesten tegen de verplichte invoering van het Afrikaans op scholen, ook al was dat de taal die ze het best beheersten.

Taal en kleur zijn, ook in het post-apartheidstijdperk, in Zuid-Afrika met elkaar verbonden. Jits, officieel een 'coloured, noemt zichzelf een Kapenaar. Een inwoner van Kaapstad. Hij kiest bewust niet voor 'coloured' of het politiek incorrecte 'kleurling', dat in het Afrikaaps net zo beladen is als 'neger' in het Nederlands. "Door mensen te reduceren tot een kleur verberg je veel andere kwaliteiten van een persoon. Het devalueert een persoon. Dus ik doe daar niet aan mee." De lichtgetinte documentairemaker Valley noemde zichzelf lange tijd zwart. "Terwijl ik in een witte buitenwijk ben opgegroeid en allerlei bloed in mijn aderen heb stromen: Noors, Pakistaans, Nederlands, Khoi San. Maar ik noemde mezelf zwart omdat ik me altijd aan de zijde van de onderdrukte zwarte meerderheid heb geschaard. Ironisch genoeg willen sommige zwarte Zuid-Afrikanen niet dat gemengde Zuid-Afrikanen zoals ik zichzelf zwart noemen. Nu noem ik mezelf in de eerste plaats Afrikaan. Want geen enkele Zuid-Afrikaan is helemaal zwart of helemaal wit."

Het apartheidssysteem, dat zestien jaar geleden is afgeschaft, doet tot op de dag van vandaag zijn werk. De kloof tussen de gemengde Zuid-Afrikanen en de zwarte Zuid-Afrikanen, die tijdens de apartheid nog wel gezamenlijk ten strijde trokken, lijkt nu alleen maar groter te worden. De eerste groep raakt steeds verder gemarginaliseerd, de tweede groep heeft nu de macht in handen. Het Afrikaaps van de gemengde Zuid-Afrikanen, die tijdens de apartheid hier en daar ook wel werden voorgetrokken door de witte machthebbers, wordt door de Engelssprekende zwarte elite als tweederangs beschouwd. Toen de populaire, maar controversiële zwarte tv-persoonlijkheid Kuli Roberts zich eerder dit jaar in haar wekelijks column in het roddelblad Sunday World misprijzend uitliet over coloureds kwamen veel spanningen tussen beide groepen bovendrijven. De vrouwen noemde ze kettingrokende broedkippen die 'geen voortanden hebben' en 'ervan houden in het openbaar te vechten'. Je reinste racisme, oordeelde uitgeverij Avusa Media. Het bedrijf besloot de column van Roberts te stoppen.

Roberts' column kwam in een periode dat de animositeit tussen zwart en gekleurd weer opspeelde. Regeringswoordvoerder Jimmy Manyi, een zwarte Zuid-Afrikaan, zei vorig jaar op een lokale zender dat er een 'overconcentratie aan kleurlingen' is in de West-Kaap. Zijn uitspraken brachten het ANC, dat zegt voor alle kleuren in de regenboognatie van Zuid-Afrika te staan, in verlegenheid. De gemengde Zuid-Afrikanen, met drie miljoen zielen op een bevolking van vijftig miljoen een minderheid, zijn bij regeringspartij ANC niet geliefd omdat de partij het in de West-Kaap, dankzij de steun van de coloureds, moest afleggen tegen oppositiepartij DA. Partijgenoot van Manyi en minister van economische planning Trevor Manuel, zelf van gemengde komaf, schreef in een open brief dat Manyi's uitspraken de dromen van oud-president Nelson Mandela te schande maken en het non-raciale beleid van het ANC bezoedelen.

In een land waar kleur en taal nog altijd een politiek instrument zijn, heeft bedenkster Henegan het aangedurfd de statisch geworden geschiedenis van het Afrikaaps ter discussie te stellen. "Deze voorstelling is het begin van wat langzaam aan een beweging aan het worden is", denkt Henegan. "Het Afrikaaps, dat meer als straattaal wordt gezien omdat het zo veranderlijk is, verdient erkenning en moet weer teruggeven worden aan de mensen die het tot leven hebben gebracht."

Rapper, dichter en muzikant Jits denkt dat het erkennen van het Afrikaaps het begin kan zijn van een genezingsproces voor alle Zuid-Afrikanen. "Na de apartheid werd ons voorgehouden dat we verder moesten gaan. Naar de toekomst kijken. Voorwaarts. Maar we hadden ons verleden niet verwerkt. Dat werd gewoon onder het tapijt geschoven. Er zijn zoveel onderhuidse spanningen tussen de verschillende Zuid-Afrikanen die nooit uitgesproken zijn. 'Afrikaaps' is een confrontatie met, maar vooral ook een herziening van de geschiedenis. Een rectificatie. Wij willen het weggevallen deel van het verhaal over onze taal vertellen. Dat kan ons als volk genezen."

Eigenlijk zit de geschiedenis van witte en zwarte Zuid-Afrikanen en alles daartussen, verweven in het Afrikaaps. De taal herinnert aan de Khoi San, aan de ontembare ondernemingsdrift van de Nederlanders en de Britten die hen naar de Kaap voer en aan de handel in slaven uit Afrika en Maleisië. Afrikaaps is Europa, Afrika en Azië in één. Net zoals Zuid-Afrika als geheel en Kaapstad in het bijzonder dat zijn. De spelers en makers van 'Afrikaaps' lijken te willen zeggen: deze taal is de erfenis van alle Zuid-Afrikanen. Het komt voort uit een grotendeels pijnlijke geschiedenis, maar het is de onze.

Overgebleven tourdata 'Afrikaaps': 13 oktober, Bijlmerparktheater, Amsterdam; 15 oktober LUX, Nijmegen.

Documentaire
Er is ook een documentaire gemaakt over de totstandkoming van 'Afrikaaps' en de eerste voorstellingen in Zuid-Afrika. De film van een uur heet ook 'Afrikaaps' en is geregisseerd door de in Kaapstad geboren jonge filmmaker Dylan Valley (26). Op 13 oktober is de documentaire te zien als onderdeel van filmfestival Africa in the Picture.

undefined