Een plicht tot werk

GroenLinks en de VVD mogen vaak van mening verschillen, in Den Bosch en Helmond zijn ze over de bijstand verrassend eensgezind: een uitkering krijg je niet zomaar. GroenLinks-wethouder Bart Eigeman (Den Bosch) en VVD-wethouder Trix Houthooft (Helmond), beiden sociale zaken, verplichten sinds kort alle bijstandsaanvragers die kunnen werken om direct aan de slag te gaan. Wie afbelt, geen zin heeft of afspraken niet nakomt, wordt gekort op de uitkering. ,,Hard? Nee, wij zijn duidelijk'', zegt de Bossche wethouder Eigeman. ,,Voor wat hoort wat. Dat gaan wij niet uit de weg. Maar wij vragen niet alleen iets van mensen, we hebben hen ook iets te bieden. We geven goede begeleiding naar een baan. Het is pas hard als je hen in de bijstand laat zitten. Wij schrijven niemand af.''

Wel meer gemeenten slaan zich op de borst vanwege hun 'sluitende aanpak' waarbij werklozen zo snel mogelijk een cursus of baan aangeboden krijgen. Maar Den Bosch en Helmond hebben als enige twee gemeenten het roer radicaal omgegooid.

Normaal gesproken duurt het weken voordat iemand die zich bij het Centrum voor Werk en Inkomen meldt, iets hoort of een vervolgafspraak krijgt. Eigeman: ,,In de tussentijd zit iemand 8 weken of langer met een uitkering thuis. Dat is zonde van het geld èn zo iemand verliest snel het contact met de arbeidsmarkt.''

Wie in Den Bosch of Helmond bijstand aanvraagt en in staat is om te werken, krijgt onmiddellijk een arbeidsplicht opgelegd. Na het eerste gesprek bij het CWI volgt dezelfde middag een gesprek met een persoonlijk bemiddelaar van de gemeente. In Den Bosch stelt de gemeente zich op als werkgever, de uitkering moet gezien worden als het salaris. ,,Mensen zijn verplicht om tenminste 20 uur naar werk te zoeken, de benodigde scholing of begeleiding te volgen, of werkervaring op te doen'', zegt Eigeman. ,,We kijken naar wat iemand nog wel kan. Doel is om binnen vier weken weer aan het werk te zijn.'' Wie een betaalde baan vindt, krijgt een premie van 230 euro. Lukt het binnen een maand dan wordt de bonus verdubbeld.

Helmond gaat een stap verder. Bijstandsaanvragers die kunnen werken, staan binnen 24 uur klerenhangers te sorteren of sleutelhangers te maken bij Atlant, de sociale werkvoorziening in de regio. Daar werken ze vijf ochtenden in de week van acht uur 's ochtends tot twaalf uur 's middags. In de middag volgen ze een ander programma, zoals scholing of sollicitatietraining. ,,We willen de afstand tot de arbeidsmarkt zo klein mogelijk houden'', zegt de Helmondse wethouder Houthooft. ,,Dat doen we door mensen verplicht werkervaring te laten opdoen.''

Atlant heeft banen genoeg, biedt werk aan tweeduizend mensen, de meesten met een lichamelijke of geestelijke handicap. Het merendeel is productiewerk, het trendy kinderzitje Maxicosi wordt hier bijvoorbeeld gemaakt. Maar er is ook een schoonmaakbedrijf, een restaurant, catering en de groenvoorziening die de gemeenteplantsoenen onderhoudt. Ziek melden kan niet zomaar. Wethouder Houthooft: ,,We willen altijd weten waarom iemand niet komt of kan komen. Als iemand zijn best niet doet, korten we op de uitkering.''

Na vier weken werk, begeleiding en evaluatiegesprekken moet duidelijk zijn wat de bijstandsgerechtigde kan en wil. Na maximaal zes weken is er een vervolgtraject: een opleiding bij het roc bijvoorbeeld of een van de vele stageplaatsen die Atlant inkoopt bij bedrijven. ,,We doen nooit alleen scholing'', vertelt Marcel Kleinen, directeur reïntegratie van Atlant. ,,We hebben veel werkleerplekken binnen ons eigen bedrijf. Maar we hebben ook goede contacten met zeventig werkgevers in de regio. Werkzoekenden kunnen van de Hema tot het belastingkantoor stagelopen.''

Zowel in Helmond als Den Bosch geldt de nieuwe aanpak alleen voor mensen die een uitkering aanvragen, niet voor degenen die al in de bijstand zitten. Het is een zeer diverse groep die bestaat uit onder meer schoolverlaters, vrijkomende gedetineerden en mensen die geen recht meer hebben op ww.

Mensen die niet kunnen werken, hoeven niet meteen aan de slag. Eigeman: ,,Dat gaat bijvoorbeeld om mensen die niet op hun benen kunnen staan of die agressief worden als ze worden aangesproken. Maar we gaan wel aan de slag om hun problemen op te lossen. Het is maatwerk.''

Kleinen: ,,Als iemand niet kan, willen we weten waarom niet. Iemand met medische problemen krijgt direct bezoek van een arts. Onze consulenten zetten geen letter op papier voordat ze de klant hebben gezien. We proberen de obstakels weg te nemen. Het doel is niet alleen betaald werk. Iemand kan ook vrijwilligerswerk doen. Maar ons uitgangspunt is duidelijk: iedereen kan iets.''

Tot verbazing van beide gemeenten zijn er amper klachten van uitkeringsgerechtigden over de strengere aanpak. ,,We hebben nog geen steen door de ruit gekregen'', lacht Atlant-directeur Kleinen. ,,Mensen begrijpen dat we iets terugverlangen. En ze zijn vaak blij dat ze weer een dagritme hebben.''

Enkelen haken af zodra ze horen welke voorwaarden er aan de bijstand zijn verbonden. Kleinen: ,,Een vrouw zei: ik verrek het om klerenhangers te sorteren. Maar na vijf weken kwam ze terug, ze moest toch ergens van leven. Na een aantal weken op de werkplaats, draaide ze helemaal om. Ze had weer een reden om haar bed uit te komen.'' Voor sommigen, zegt Kleinen, is het een eyeopener als hij zegt dat het verplichte programma de gemeente geld kost. ,,We vertellen dat we een consulent inhuren en dat we in hem of haar investeren. Dat zien ze als positief.''

Het grootste probleem bij de meeste deelnemers aan het project in Helmond is het dagritme. ,,Mensen hebben grote moeite om uit bed te komen'', vertelt Victor Teljoarubun, die de bijstandsgerechtigden bij Atlant begeleidt. ,,Ik maak dan duidelijke afspraken met ze. De eerste twee weken komen ze bijvoorbeeld 's middags, daarna komen ze om 10 uur 's ochtends en daarna gewoon om 8 uur. Het is bij ons niet vrijblijvend, want bij een werkgever is het straks ook niet vrijblijvend.'' Sommigen vinden het eng om in een sociale werkplaats aan de slag te gaan. Kleinen lacht: ,,Die denken dat het hier een gekkenfabriek is.''

De resultaten zijn bemoedigend, vinden Eigeman en Houthooft. In Den Bosch, dat vorig jaar maart begon met het project, zag 15 procent van de werkzoekenden af van een uitkering toen ze hoorden van de voorwaarden. ,,Die vinden zelf werk, bijvoorbeeld via een uitzendbureau'', zegt Eigeman. ,,Dan zijn we op de goede weg. Anders hadden we tijd en geld gestoken in mensen die het niet nodig hebben.'' Van de duizend mensen die in een jaar tijd de uitkering aanvroegen, vond eenderde binnen vier weken een baan. ,,Dat is veel sneller dan voorheen. De rest heeft langer nodig om aan het werk te komen. Maar zij worden niet afgeschreven.''

Op het ogenblik telt Den Bosch 3200 bijstandsgerechtigden op een beroepsbevolking van 90000 mensen. ,,We zitten 8 procent onder het landelijk gemiddelde'', zegt Eigeman trots. Ook Helmond, dat afgelopen september met 'Direkt Werk' begon, is tevreden. Van de 106 mensen die meedoen of -deden, vonden er zes binnen zes weken werk. 41 procent is binnen 8 maanden aan het werk. Doel is om mensen duurzaam aan het werk te helpen. Eigeman verwacht dat de reïntegratiebedrijven tenminste een jaarcontract geven.

Werklozen verplichten tot werk was altijd een taboe, ondervonden de gemeenten. ,,Iedereen moest eraan wennen'', vertelt Eigeman. ,,De politiek, de uitkeringsgerechtigden en ook de zorginstellingen. De hulpverleners hadden aanvankelijk grote kritiek. Die waren bang dat we mensen teveel zouden belasten.'' Maar met die houding help je werklozen niet, zegt de GroenLinks-wethouder ,,Je maakt mensen afhankelijk en ontneemt ze elk perspectief.''

De aanpak bespaart geld, zegt Eigeman. Ieder jaar investeert Den Bosch 500000 euro in de begeleiding van werkzoekenden en ,,dat halen we eruit''. Meer details wil de wethouder niet geven. Binnenkort licht hij de gemeenteraad in over de resultaten.

Beide gemeenten scharen zich niet achter de protesten tegen de nieuwe bijstandswet die het tweede kabinet-Balkenende per 1 januari 2004 wil invoeren. De vakbonden en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten zijn tegen de wet. Als de wet ingaat, betekent dit dat gemeenten voortaan volledige financiële verantwoordelijkheid hebben voor de bijstand. Ze krijgen voortaan één zak met geld waaruit ze zowel de uitkeringen als de werkhervatting moeten betalen. Gedachte van het kabinet is dat gemeenten zo uitkeringsgelden besparen als ze mensen aan werk helpen.

Gemeenten mogen geen extraatjes meer geven aan groepen mensen met een uitkering, zoals alleenstaande ouders. Op individuele basis mag dat nog wel. Verder krijgen alle bijstandsgerechtigden arbeidsplicht, dus ook alleenstaande ouders met kinderen onder de 5 jaar en mensen boven de 57,5 jaar.

De vakbonden vinden de nieuwe wet keihard. Ze vrezen meer armoede onder bijstandsgerechtigden. Gemeenten die geld te kort hebben, kunnen gaan korten op de uitkeringen. Ook de zo broodnodige extraatjes vallen weg, aldus de vakbeweging. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten is blij met de extra vrijheid voor gemeenten, maar voorziet wel grote financiële risico's. Zeker als de ww en wao worden aangescherpt, zullen meer mensen in de bijstand belanden. De VNG vraagt zich af of gemeenten voor al die risico's kunnen opdraaien, nu ook de arbeidsmarkt verslechtert.

Wat de gemeenten en vakbeweging steekt is dat tegelijkertijd met de nieuwe wet een forse bezuiniging wordt ingeboekt op het budget voor gemeenten. Gemeenten moesten al miljoenen bezuinigen op de gesubsidieerde banen. Nu komt daar nog een bezuiniging bij die oploopt tot 700 miljoen euro in 2007.

Helmond en Den Bosch zijn minder negatief over de nieuwe bijstandswet. ,,Straks krijgen we veel meer vrijheid'', zegt VVD-wethouder Houthooft van Helmond. ,,Allerlei schotten tussen budgetten vervallen. Het is goed dat de bezem door de gesubsidieerde banen wordt gehaald. Er is amper doorstroming naar betaald werk. Voor het bedrag waarvoor ik nu één persoon op een subsidiebaan heb zitten, kan ik straks drie mensen aan het werk helpen omdat ik bijvoorbeeld het bedrijfsleven laat meebetalen.'' Over de bezuinigingen zegt ze: ,,Het moet nu eenmaal. Ik denk dat het mogelijk is om de nieuwe wet goed uit te voeren en tegelijkertijd te bezuinigen.'' Overigens vindt ze de ingangsdatum van 1 januari 2004 te vroeg.

Ook GroenLinks-wethouder Eigeman van Den Bosch ziet meer voordelen dan nadelen. De bezuinigingen vormen volgens hem wel een groot gevaar. ,,Het kabinet hakt in de wao en ww. Dat verplaatst het probleem alleen maar naar de bijstand. De intentie van de nieuwe bijstandwet moet zijn dat mensen aan het werk geholpen worden of in ieder geval zoveel mogelijk maatschappelijk actief blijven. We moeten oppassen dat het doel niet wordt: bezuinigen.''

Eigeman: ,,De nieuwe bijstandswet vergt een investering van gemeenten in hun dienstverlening aan werklozen. De kost gaat voor de baat uit. Wij investeren al jaren, daardoor boeken wij nu goede resultaten. Veel gemeenten zijn nog niet zo ver. Ik ben bang dat zij door de bezuinigingen in de verdediging schieten en een rem zetten op investeringen in de beleiding en scholing van werkzoekenden. Dan kun je weleens verkeerde stoerigheid krijgen. Gemeenten gaan wel de arbeidsplicht opleggen, maar kunnen mensen geen goede ondersteuning bieden. Dat is wèl hard en eenzijdig.''