hoofdzaak
Een nieuwe wetenschap wekt argwaan
Grote wetenschappelijke doorbraken worden vaak met argwaan ontvangen, in eerste instantie. Dat geldt ook voor de evolutietheorie.
De eerste reviews van Darwin’s boek ‘Origin of Species’ waren ronduit negatief. De suggestie dat de mens door toevallige mutaties is ontstaan ging in tegen de religieuze zekerheden van de 19de eeuw. In reactie op Darwins veronderstelling dat de mens van de apen afstamt, zou de vrouw van de bisschop van Worcester hebben gezegd: “Laten we hopen dat het niet waar is en als het waar zou zijn, laten we bidden dat het niet algemeen bekend wordt.”
De evolutietheorie heeft nog steeds een marketingprobleem. In Turkije, Israël en India dreigt de theorie zelfs uit het schoolcurriculum te verdwijnen met als drogreden dat studenten haar toch niet snappen. De weerstand geldt misschien wel sterker voor de toepassing van deze theorie op menselijk gedrag, de evolutionaire psychologie. Dit wetenschapsgebied, dat ik mede heb ontwikkeld, doet een ambitieuze, maar noodzakelijke poging om de sociale en biologische wetenschappen met elkaar te verbinden. Mijn belangstelling voor evolutionaire psychologie komt voort uit onvrede met bestaande modellen van menselijk gedrag, die vaak niet verder gaan dan een oppervlakkige verklaring, zoals ‘hij reageert agressief omdat hij te veel testosteron heeft.’
Geregeld stuit ik op fervente tegenstanders van mijn vakgebied in de academische wereld. Die vallen in drie kampen uiteen. De eerste groep: collega’s die vooral geïnteresseerd zijn in mechanistische verklaringen – hoe werkt het brein? – maar zich niet wagen aan een functionele verklaring: waar dient die bloemkool van 1,5 kilo in ons hoofd eigenlijk voor? Ze vinden het menselijke brein en gedrag te complex om naar een dieperliggende oorzaak op zoek te gaan. De tweede groep wetenschappers heeft weliswaar belangstelling voor de evolutionaire psychologie, maar beschuldigt mij en mijn collega’s van het verzinnen van ‘just-so-stories’, vage verklaringen over ons oerverleden die niet te bewijzen zouden zijn. De derde groep tegenstanders is vooral ideologisch gemotiveerd. Stel dat we zouden vinden dat hormonale fluctuaties van invloed zijn op het werkgedrag van vrouwen dan is dat gevaarlijk.
Ik verdedig me tegen deze aantijgingen door te stellen dat (a) evolutie de enige wetenschappelijke theorie is die verklaart hoe de mens en zijn brein zich hebben ontwikkeld, (b) elke just-so-story een hypothese is die nog bewezen moet worden en (c) het verklaren van gedrag niet hetzelfde is als het goedpraten ervan. De evolutionaire psychologie biedt nieuwe inzichten in de menselijke conditie die anders niet goed te verklaren zijn, zoals waarom mensen graag roddelen, waarom we een sterke man prefereren als leider en waarom vrouwen verbaal begaafder zijn. Ook verklaart de evolutionaire psychologie waarom de mens zoveel moeite heeft zich aan te passen aan een omgeving die technologisch, cultureel en economisch fundamenteel anders is dan hiervoor.
Onze moderne levensstijl gaat gepaard met nieuwe maatschappelijke problemen, van alzheimer tot welvaartsziekten en van werkstress tot klimaatverandering. Om deze aan te pakken, moeten we ze eerst doorgronden. Onze evolutionaire mismatch-theorie biedt daartoe kansen.
Ook onszelf leren we een stuk beter begrijpen door het toepassen van evolutionaire psychologie. Waarom zijn we bang voor spinnen en viezigheid, sparen we te weinig voor ons pensioen of kunnen we die zak chips niet laten staan? Herkenning van oerinstincten kan onze fysieke en mentale gezondheid verbeteren en het effect van gezondheidsinterventie en psychotherapie doen toenemen.
Status quo
Wetenschappelijke doorbraken worden vaak tegengehouden door een wetenschappelijke elite die baat heeft bij de status quo en een maatschappelijke en politieke elite die niet beter weet omdat ze de schoolbanken al enige tijd verlaten heeft. Natuurkundige Max Planck zei ruim een eeuw geleden: “Een nieuwe wetenschappelijke waarheid triomfeert niet door haar tegenstanders te overtuigen en hun het licht te laten zien, maar eerder omdat haar tegenstanders uiteindelijk sterven en er een generatie opgroeit die ermee vertrouwd is.” Dit geldt ook voor de evolutionaire psychologie. Dus koester ik de studenten met wie we de nieuwe kennis delen.
Mark van Vugt, hoogleraar evolutionaire psychologie aan de VU, schrijft een column over opvallende aspecten van menselijk gedrag.
