Een nieuw wapen tegen de pneumokok

De pneumokok, voluit Streptococcus pneumoniae geheten, leeft bij veel mensen in de keel- en neusholte. Doorgaans hebben we er geen last van, maar vooral bij kinderen en ouderen veroorzaakt de bacil nogal eens ontstekingen in het middenoor, het hersenvlies of de longen. Die infecties blijken de laatste jaren moeilijker te behandelen omdat de bacterie ongevoeliger wordt voor antibiotica, met name in het buitenland, waar artsen deze middelen royaler gebruiken dan in Nederland.

Microbiologen van de Rockefelleruniversiteit in New York willen de bacterie daarom zo ver mogelijk terugdringen of zelfs uitroeien, schrijven ze in Science. Immers, als de ziekteverwekker nauwelijks meer bij de mens voorkomt, kan hij ook geen leed meer veroorzaken. Het probleem is echter dat er voor zo'n uitroeiing geen geschikt middel bestaat. Weliswaar zijn er verschillende vaccins, maar die pakken slechts bepaalde stammen aan, terwijl de microbiologen alle pneumokokken willen doden.

Daarom presenteren ze in Science een nieuw wapen: een geavanceerd soort antibioticum. De inspiratie hiervoor haalden ze uit bacteriofagen, minuscule virussen die uitsluitend bacteriën besmetten. Deze fagen dringen de bacterie binnen, vermenigvuldigen zich daar en maken ten slotte, als ze naar buiten willen om hun werkterrein te verleggen, de celwand van hun gastheer kapot met bijtende enzymen.

Om die enzymen was het de microbiologen te doen, want als een faag er bacteriën mee kan doden, moet de mens dat ook lukken. Ze maakten zo'n enzym biotechnologisch na, brachten pneumokokken in een kweekbakje ermee in contact en zagen inderdaad dat deze massaal stierven. Vervolgens besmetten ze muizen in de neus- en mondholte met de bacterie. Ook hier sloeg het enzym aan. Binnen een paar dagen was op de slijmvliezen van de dieren geen pneumokok meer te zien, terwijl andere - nuttige - bacteriesoorten ongemoeid bleven. Deze specifieke werking is te verklaren uit het feit dat elke faag het heeft voorzien op slechts een beperkt aantal bacteriesoorten.

Een ander voordeel van de enzymen zou hun 'onfeilbaarheid' kunnen zijn. De onderzoekers hopen dat de enzymen zich in de loop van de evolutie zijn gaan richten op unieke en onmisbare onderdelen van de bacterie, om te voorkomen dat de fagen de celwand niet kapot kregen en dus in hun gastheer opgesloten zouden blijven. Als dat inderdaad zo is, zou dat betekenen dat bacteriën tegen deze enzymen geen resistentie kunnen ontwikkelen.

Dr. J. Dankert, hoogleraar medische microbiologie in het Amsterdamse AMC, is enthousiast over dit 'prachtige, revolutionaire concept'. Maar bij het rooskleurige onderzoek heeft hij wel een kanttekening te plaatsen. Het is volgens hem eenvoudig om muizen vrij te maken van bacteriën die alleen bij de mens voorkomen; ook onbehandelde dieren blijken na enige tijd weer 'schoon'. De toepassing van de 'onfeilbare' nieuwe antibiotica bij de mens zal wellicht minder succesvol verlopen, en zal in elk geval nog jaren op zich laten wachten.