Een jaar sinds Mugabe: ‘Achter elke Zimbabwaanse president staat een sterke generaal’

Het Moto Republik-complex voelt in al zijn verlatenheid nogal ontheemd. Juist daarom wil Munyaradzi Dodo (34) er afspreken. Want niemand die hem uitgerekend nu dáár verwacht. Het is een verzameling van gestapelde zeecontainers rond een stenen pand op een ommuurd terrein aan de rand van het centrum van Zimbabwe’s hoofdstad Harare.

Er huizen normaal allerlei mediabedrijfjes, webdesigners en activistische organisaties. Rond de verkiezingen in juli vorig jaar was het een bruisende ontmoetingsplek voor alles wat jong, creatief en hip was in de stad. Er werden sketches opgenomen, onlinemediacampagnes opgezet. Ginbars en voedselkraampjes verrezen onder de mangoboom op het grasveld in het midden.

Internet is platgelegd

Nu zit Dodo er moederziel alleen aan een houten picknicktafel. Hij is een slanke man met een donkere huid en een kortgeknipt ringbaardje. Op één container na is het complex momenteel onbemand. De activisten zitten ondergedoken. En de mediabedrijven konden de laatste tijd nauwelijks video’s uploaden, doordat de Zimbabwaanse regering na de hevige rellen van vorige week dagenlang het internet platlegde.

Sociale media als Whatsapp, Facebook en Twitter bleven zelfs een volle week, tot maandagavond, geblokkeerd. En in Zimbabwe verspreiden video’s en nieuwsberichten zich nu juist bij uitstek via die sociale media.

Dodo is hoofdredacteur van Open Parly, een website die sinds 2015 de politiek van Zimbabwe nauwgezet volgt. “In het begin gingen we naar debatten en twitterden we live: welke parlementariër zat te slapen, wie te laat kwam, wie al weken niet in het parlement was gesignaleerd”, vertelt hij. “Zo probeerden we de machthebbers te controleren. Later gingen we ook livebeelden uitzenden. Zonder commentaar. De corruptie toonde zichzelf wel.”

Met scherp schieten

Dodo herinnert zich nog goed de euforie in Zimbabwe toen het leger Robert Mugabe dwong af te treden. Veertien maanden geleden was dat slechts. Ook hijzelf hoopte op verbetering: hoe kon het ook ooit slechter worden dan onder die brute, autoritaire leider? Tegelijkertijd was hij sceptisch. Mugabe was toch niet het enige probleem? Het militaire systeem, dat de bejaarde ex-president 37 jaar aan de macht had gehouden, bleef met de coup toch gewoon intact?

Het duurde niet lang voordat het opnieuw misging. Mugabe’s opvolger ­Emmerson Mnangagwa beloofde meer democratie en stabiliteit, om zo extra internationale investeringen aan te trekken. Die zouden de dramatisch draaiende economie uit het slop trekken. Maar een dag na de verkiezingen van 30 juli, die Mnangagwa héél nipt won, opende het leger het vuur op demonstranten. Zes mensen kwamen om. De investeringen kwamen niet. De economie belandde in een vrije val. Stakingen volgden. Met als voorlopige climax de driedaagse gehele platlegging van het land begin vorige week.

De vakbonden wilden een vreedzaam protest. Maar in de steden liep het uit de hand. Rond township Mbare in Harare zijn de zwarte plekken op het wegdek bijvoorbeeld dagen later nog te zien. Jongeren staken op de hoofdwegen autobanden in brand en wierpen barricades op, zodat mensen wel thuis móésten blijven. Ook de townshipmarkt is deels zwartgeblakerd. Die ging in brand om ervoor te zorgen dat zelfs in de township zelf niemand nog aan het werk kon.

Het leger greep in en schoot, net als na de verkiezingen, met scherp. Volgens het Zimbabwe Human Rights NGO Forum vielen er deze keer zeker twaalf doden. De veiligheidsdiensten gingen huizen in de townships langs. Honderden oppositiepolitici, activisten en vaak ook hun familieleden, ja zelfs willekeurige burgers werden in elkaar geslagen, ontvoerd, gearresteerd of ­gemarteld. “We krijgen nog steeds nieuwe meldingen binnen”, zegt Dzikamai Bere van de koepel van mensenrechtenorganisaties. “Politie en leger blijven mensen mishandelen.”

Valse hoop

Hij heeft geen hoop dat het geweld snel stopt. “Het probleem in Zimbabwe is dat het leger zich al bijna een halve eeuw onafgebroken met de politiek bemoeit en grote belangen heeft binnen de economie. Dat ex-president Robert Mugabe via een coup werd afgezet, wakkerde onder het volk veel valse hoop op verbetering aan. Maar in werkelijkheid sterkte de staatsgreep de legertop juist in de overtuiging dat die het voor het zeggen heeft.”

Iemand die zich destijds inderdaad wat liet meevoeren door de valse hoop is Promise Mkwananzi (36). Hij leidt de jongerenprotestbeweging Tajamuka. Vlak na de coup in 2017 zei hij tegen Trouw over een mogelijk presidentschap van Mnangagwa: “Als dat de enige weg is, moet het maar. Het gaat er uiteindelijk om dat we hem kunnen vastpinnen op het doorvoeren van de veranderingen die nodig zijn.”

Inmiddels kan Mkwananzi niet meer veilig over straat. Tajamuka was een van de aanstichters van de protesten vorige week. Onder Mugabe werd Mkwananzi al meermaals opgepakt.

En nu moet een interview zelfs plaatsvinden op de ­achterbank van een rijdende auto met geblindeerde ramen. Stilstaan langs de weg wekt te veel argwaan, openbare cafés zijn te gevaarlijk. “Ze willen me dood hebben.”

De corruptie is alleen verergerd

Mkwananzi oogt als een tegenpool van Dodo: rond hoofd, ietwat rond lichaam ook. Zijn ogen lijken te lachen, of hij nu in gevaar verkeert of niet. Hij geeft toe dat hij Mnangagwa eerst het voordeel van de twijfel gunde. “Hij zei de juiste dingen. Maar hij maakte zijn beloftes van democratische hervormingen en grotere mediavrijheid niet waar. Hij heeft de verkiezingen niet eens eerlijk gewonnen. De corruptie is alleen maar verergerd. De economie stortte in. We zijn na de euforie van 2017 weer terug bij af. Wat zeg ik, misschien zijn we wel verder teruggeworpen dan ooit.”

Een hardnekkig gerucht in Zimbabwe is dat in feite niet Mnangagwa, maar vicepresident Constantino Chiwenga politiek aan de touwtjes trekt. Chiwenga was de generaal die de coup tegen Mugabe leidde. Hij hing snel daarna zijn uniform aan de wilgen en werd vicepresident. “Hij zorgt ervoor dat Mnangagwa een zwakke leider lijkt”, zegt Mkwananzi. “Want hij wil op termijn zelf president worden. Hij is tegen elke vorm van democratisering. En het leger luistert naar hem. Zimbabwe is een militaire dictatuur. Het is belangrijk dat de internationale gemeenschap dit land ook zo gaat behandelen. We waren ­onder Mugabe een pariastaat, en zijn dat gebleven.”

Toch geeft Mkwananzi toe, terwijl hij op de achterbank van de auto het zweet van zijn voorhoofd wist, dat eigenlijk niemand precies weet waar het zwaartepunt van de macht en agressie momenteel ligt in Zimbabwe. Het ­geweld komt van alle kanten: politie, leger, radicale oppositiejongeren en ook criminele bendes die gebruikmaken van de chaos. Het is nauwelijks nog te overzien.

Vluchtelingenstroom

Terug onder de mangoboom bij Moto Republik vindt Dodo het niet vreemd dat Chiwenga zoveel macht lijkt te hebben. “Achter elke Zimbabwaanse president staat een sterke generaal”, glimlacht hij zuur. “Bij Mugabe was dat niet anders. Er is nooit een goede scheiding aangebracht tussen regeringspartij ­Zanu-PF, die voortkwam uit de gewapende onafhankelijkheidsstrijd, en het leger. Zimbabwe telde aan het einde van de burgeroorlog in 1980 nu eenmaal meer krachtige militairen dan sterke politieke leiders.”

Toch meent Bere van het Zimbabwe Human Rights NGO Forum dat het nauwelijks uitmaakt wat Chiwenga’s rol is. “Mnangagwa is president. Hij is eindverantwoordelijk. En hij was nota bene daarvoor jarenlang de rechterhand van Mugabe: de drijvende kracht achter de Gukurahundi-massamoord in de ­jaren tachtig, achter het keiharde ­neerslaan van de voedselrellen eind ­jaren negentig, achter de moorddadige agressie tegen de oppositie rond de ­verkiezingen van 2008. En nu zou hij plotseling slachtoffer van Chiwenga zijn?”

Dodo denkt dat er net als tien jaar geleden opnieuw een vluchtelingenstroom uit Zimbabwe naar Zuid-Afrika op gang zal komen. “Iedereen is bang voor een herhaling van 2008, toen er voedseltekorten waren en er cholera uitbrak.” Ook zelf denkt hij erover te vertrekken. “Maar in Zuid-Afrika komt veel xenofobisch geweld tegen Zimbabwanen voor”, zegt hij. “Het is voor ons Zimbabwanen echt hard zoeken naar een plek waar we niet worden onderdrukt.”

En daarbij, ergens blijft hij toch ook stiekem hopen dat er ooit wél verbetering komt. “Niet onder Mnangagwa. En ook niet onder Chiwenga. Maar daarna? Nu zijn we allemaal wanhopig, maar je weet nooit. Kijk, ik dacht ook niet dat Mugabe ooit zou worden afgezet.”

President Mnangagwa

Emmerson Mnangagwa (76) volgde eind 2017 president Robert Mugabe op na een legercoup. Mnangagwa was tussen 1980 en 2017 juist nog een ­trouwe bondgenoot van ­Mugabe tijdens diens brute 37-jarige regime. Hij speelde een centrale rol bij de Gukurahundi-massamoord, die tussen 1983 en 1987 aan 20.000 mensen in het zuidwesten van Zimbabwe het leven kostte. Ook zou hij in 2008 leiding hebben ­gegeven aan het extreme verkiezingsgeweld waarbij zeker 300 mensen omkwamen, tienduizenden mensen werden gemarteld en verkracht en honderdduizenden Zimbabwanen op de vlucht sloegen. Mnangagwa positioneert zich inmiddels als born-again christen. Zijn bijnaam, ‘de krokodil’, dankt hij aan zijn rol in de vrijheidsstrijd in de jaren zestig en zeventig tegen Ian Smith’s racistische witte minderheidsregime. In 1965 kreeg hij de doodstraf voor het opblazen van een trein in het kader van die strijd. Vanwege zijn nog jonge leeftijd werd dit vonnis later omgezet in tien jaar cel.

Vicepresident Chiwenga

Constantino Chiwenga (62) leidde de coup tegen Robert Mugabe. Net als Mnangagwa vocht hij voor 1980 tegen het racistische witte minderheidsregime van Ian Smith. In 2004 werd hij de belangrijkste generaal binnen het Zimbabwaanse leger. Twee legerofficieren omschreven hem in uitgelekte e-mails als een ‘politieke ­generaal’ met ‘weinig militaire ­ervaring en expertise’. Begin 2018 werd hij vicepresident.
Toen hij in 2014 scheidde van zijn vrouw – ze beschuldigde hem van mishandeling – bleek hoe absurd veel rijkdom hij had vergaard bij de gewelddadige bezettingen van boerderijen van witte Zimbabwanen rond de eeuwwisseling. Hij prijkt op de lijst van Zimbabwanen tegen wie de EU in 2002 sancties afkondigde wegens betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen. Best verrassend dus dat hij in 2015 aan de Zuid-Afrikaanse Universiteit van KwaZulu-Natal promoveerde in de filosofie, op het onderwerp ethiek. Er ­bestaan grote twijfels of hij zijn dissertatie zelf heeft geschreven.

De rellen in cijfers

Volgens het Zimbabwe Human Rights NGO Forum – waarbij ­onder meer Amnesty International is aangesloten – zijn alleen al in de drie dagen nationale staking ­(vorige week maandag tot woensdag) twaalf mensen door het Zimbabwaanse leger doodgeschoten. Nog eens 78 mensen liepen ­kogelwonden op. Minstens 466 mensen werden gearresteerd. Er kwamen 242 meldingen binnen van mishandeling en marteling. Deze aantallen lopen sindsdien dagelijks verder op.

Lees ook:

Zimbabwe onder president Mnangagwa: van hoop naar lege winkels

De in juli 2018 gekozen president van Zimbabwe, Emmerson Mnangagwa, beloofde economische vooruitgang. Ruim drie maanden later verkeerde het land in de ergste economische crisis in tien jaar.

De economische ruïnes van 37 jaar Mugabe

Zimbabwe heeft een nieuwe president: de listige zakenman Emmerson Mnangagwa. Zal hij de economische ruïnes die zijn voorganger Robert Mugabe achterliet kunnen restaureren? Trouw sprak met inwoners van industriestad Bulawayo, in het zuiden van het land.