'Economische verstrengeling leidt niet tot politieke eenwording'

Rondreizend door de Nieuwe Wereld zag Tocqueville een nieuwe aristocratie: de industriëlen, een nieuwe bovenklasse van kapitalisten. De oude Europese aristocratie, waar Tocqueville zelf een telg van was, voelde zich volgens de Franse denker nog verantwoordelijk voor de lagere standen, maar zo niet de kapitalisten. Die hadden niets met hun werknemers gemeen - niets dan een contract. Individueel gewin was hun enige doel.

Niet gecharmeerd van het kapitalisme
"Tocqueville vond de nieuwe klasse van kapitalisten veel wreder dan de oude aristocratie", zegt Tocqueville-specialist Michael Hereth, die een gezaghebbende biografie over de denker schreef. "Tocqueville was niet zo gecharmeerd van het kapitalisme en wijdde er bittere woorden aan. Zijn analyse doet denken aan de geschriften van zijn tijdgenoot Marx, die Tocqueville overigens niet gelezen heeft, omdat hij geen Duits sprak."

Hoewel economie niet Tocqueville's sterkste kant was - "Marx had daar meer kaas van gegeten" - was de Franse denker zich volgens Hereth sterk bewust van het belang én van de gevaren van een vrije markt. De oplossing van de marxisten wees de conservatieve Tocqueville van de hand, aldus Hereth. "Tocqueville moest niets hebben van het socialisme. Hij geloofde niet in de revolutie die ophanden zou zijn."

Makkelijk praten
Tocqueville zag in de vrije markt een onvermijdelijk voortvloeisel van democratie. Maar de markt mocht de politieke agenda niet gaan dicteren, zei hij, want dan komen de vrijheid en de gelijkheid van de burgers in gevaar, en daarmee de democratie zelf. "En om nu te zeggen dat de nieuwe aristocratie van het geld de 'regering van de besten' is, zoals de letterlijke vertaling van het Grieks luidt, nee."

Hoe kun je voorkomen dat dit gebeurt? Hereth: "Tja. Tocqueville had natuurlijk een beetje makkelijk praten, vanaf de zijlijn. Hij analyseerde de problemen, maar daar bleef het vaak ook bij... Tocqueville zou hameren op het belang van een democratische cultuur. Die heeft als belangrijkste taak mensen op te voeden tot politieke wezens die in staat zijn politiek als doel in zichzelf te bedrijven, onafhankelijk van de waan van de dag.

"Alleen zo'n cultuur kan ervoor zorgen dat de economie de mensen niet overheerst, maar dient. Dan bepaalt niet het geld, maar het vrije gesprek van vrije burgers over de manier waarop ze de samenleving willen inrichten, de koers van het land."

Geschokt
Zou Tocqueville door het Westen anno 2011 reizen, dan zou hij geschokt zijn, zegt Hereth. "De mate waarin de economie de politieke agenda van westerse landen domineert, zou hij alarmerend vinden. In veel landen regeert niet het volk maar een elite van rijke zakenlui. Die bepaalt het politieke beleid. Dat is oligarchie, geen democratie."

Vooral de Europese Unie heeft te kampen met de dictatuur van de economie, zegt Hereth. "Dat is niet verwonderlijk. Vanaf het begin kenmerkt Europa zich door een tweespaltigheid. Een idealistisch doel werd gepaard aan een pragmatische methode. Het doel van de oprichters: een politieke gemeenschap rondom gedeelde waarden als gerechtigheid en medemenselijkheid. De weg daar naartoe: een gedeelde markt, economische samenwerking."

Realiteitszin
Is dat niet juist het geniale van het Europese project? Dat het gestoeld is op realiteitszin - erst das Fressen, dann die Moral? "Misschien, en Europa heeft ook weergaloos mooie dingen opgeleverd: generaties zijn opgegroeid in grote welvaart zonder een oorlog te hebben meegemaakt."

Toch zou Tocqueville zijn wenkbrauwen hebben gefronst, aldus Hereth. "De gedachte dat economische verstrengeling vanzelf tot politieke eenwording leidt, is een drogreden. Eigenlijk is dit puur marxisme: verander de materiële werkelijkheid en de rest verandert vanzelf mee."

Gebouwd op los zand
Europa is volgens Hereth op los zand gebouwd. "In de Verenigde Staten uit Tocqueville's tijd was er een Grondwet. Als een staat zich bij de federatie wilde voegen, moest die eerst de constitutie onderschrijven. De politieke dimensie stond voorop, de economische volgde. In Europa ging het precies andersom.

Dat wreekt zich nu: Europa werd geen gemeenschap, maar bleef steken in een win-verlies model. Burgers zien het immateriële belang er ook nauwelijks van in. Zodra ze er geld aan gaan verliezen, moet de stekker eruit."

Wat zou Tocqueville zeggen tegen Europese politici die midden in een eurocrisis zitten? "Geef de Grieken gewoon hun drachme terug. Dwing ze niet in een onmogelijke positie, waardoor je ook nog eens de lokale democratie kapotmaakt. Wees niet zo gefixeerd op de euro, maar ga het hebben over de waarden en idealen die je als Europa wilt belichamen. Die zijn belangrijker dan geld."